प्रस्थापित (६)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४ आणि भाग ५ इथे वाचा!
शिरीष समोरच्या चष्मेवाल्याशी आपलं नेहेमीचं डोळ्याला डोळा न भिडवण्याचं तंत्र चालू ठेऊनच होता. त्यानं आपल्या बॅगेतला हात बाहेर काढला.
"हे बघा- ही दोन-"
"मला कल्पना आहे हो-" चष्मेवाला सौम्य हसत म्हणाला.
"बघा ना- या संहितेबरोबर असलेल्या या पत्रावरची तारीख- सहा महिने होऊन गेलेत. या आणखी दोन संहिता. आधी आता या घेऊन बसायला-"
"मला पूर्ण कल्पना आहे त्याची. माणसं बिझी असतात. तुम्ही माझं पुस्तक चाळलं का?"
"हो ना! हो! हो!" शिरीषनं ठोकून दिलं.
"मग त्याच्या मलपृष्ठावर माझा बायोडेटा आहे. मी यातच होतो हो इतके दिवस. तुमच्यासारख्या भूमिका केल्या प्रायोगिक- व्यावसायिकला- अर्थात तुमच्यासारख्या यशस्वी नसतील त्या- मला माहितेय. माणसं बिझी असतात. त्यांना अजिबात वेळ नसतो. परवा आलो तेव्हाच माझ्या लक्षात आलंय!"
अजिबात न हालता शिरीष हातातल्या संहितांकडेच बघत राहिला.
"नाही- बघा ना- आता हे ह्यानी- सहा महिने आधी-"
"आरामात हो! मला अजिबात घाई नाही. आरामात वाचा. माझं पुस्तकही सवडीने वाचा- आणि मला सतत फोन करून, सतत भेटायला येऊन त्रास द्यायला खरंच आवडत नाही. इरिटेट होतो हो समोरचा माणूस. मला कल्पना आहे!"
"नाही- काय आहे- मला जर फोन करून आठबण केली नाहीत नं तर-" शिरीषनं नेहेमीचा धोबीपछाड टाकला. फोन नाही केलास ना तर तुझंच नुकसान आहे चष्मेवाल्याऽ- तो मनात म्हणाला.
"सतत नाही करत मी फोन. बिझी माणूस वैतागतो. वाचा तुम्ही सावकाश. चला. थॅंक यू!" चष्मेवाला निघाला. मेकपमनला, व्यवस्थापकाला हात करून तो निघाला आहेहे शिरीषनं नजरेच्या कोपर्‍यातून बघितलं, पण संहिता परत बॅगेत ठेवताना बॅगेत घातलेलं डोकं त्यानं अजिबात बाहेर काढलं नाही. चष्मेवाल्याच्या थॅंक यू लाही त्याने अर्थातच प्रतिसाद दिलाच नाही. गेला *****! असं मनाशी म्हणत त्यानं खर्रकन बॅगेची चेन ओढून बंद केली. चेहेरा अतिशय शांत ठेवून.
प्रयोग एक्च्यूअली सुरू व्हायला अजून अर्धातास तरी सहज होता. ऑफिशयल पंधरा आणि वर पंधरा मिनिटं. इस्त्री करून ठेवलेले कपडे बघून ठेवणं, तोंड धुणं, गप्पा मारणं इत्यादी प्रयोगाआधीची कामं यांत्रिकपणे करत तो रंगपटात स्थिरावला. काहीतरी त्याला खुटखुटायला लागलं. ते मनाच्या मागे ढकलून तो निग्रहाने हास्यविनोद करत राहिला. शेवटी वेळ झाल्यावर आरशासमोर बसला. आज मेकपमनला थांबवून त्यानं स्वत:चा मेकप स्वत:च करायला सुरवात केली. स्वत:चा चेहेरा रंगवताना त्याला काहीतरी वेगळं जाणवायला लागलं. मगासारखं... खुटखुटल्यासारखं... कॉन्फिडन्ट वाटत नाहीए आपल्याला आज? हं!... पावणेचारशेवा प्रयोग... यंत्र झालंय आता सगळं... वाचेचं, चेहेर्‍यावरच्या रेषांचं, हातवार्‍यांचं, हातचालींचं, विनोदाच्या जागाचं, लाफ्टरसाठी थांबण्याचं... तो स्वत:शीच हसला. पूर्ण एकाग्र होऊन, मेकपकडे लक्ष देऊन खुटखुटणं विसरण्याचा प्रयत्न करू लागला...     (क्रमश:)

 

उत्सव आणि उन्माद

शहरातल्या सर्वप्रथम स्वयंघोषित ’नवसाला पावणार्‍या राजा’ च्या कार्यकर्त्यांच्या कृतीला उन्माद हे एकच विशेषण लावता येतं. विशेषणं भोंगळपणे  लावण्याची आपली प्रथा आहे. उन्माद ही केवळ एक मनाची अवस्था म्हणून या संदर्भात विचारात न घेता ती एक मानसिक विकृती म्हणून विचारात घेतली पाहिजे.
दुसरं, केवळ 'त्या' एका मंडळाचा जाहीर निषेध वगैरे करुन. आपल्याला मोकळंही होता येणार नाहीए!
बारकाईनं बघितलं तर चातुर्यानं बनवला गेलेला एक सांगाडा दिसतो. जो आता उघडपणे मिरवला जातोय. मंडळं हे एक संघटन असतं. गल्ली पासून दिल्ली पंथावरचा कुणी एक राजकारणी किंवा राजकारणी समूह हे संघटन पध्दतशीरपणे तयार करुन राबवत असतो. तो हे कशासाठी, कुणासाठी करतो? हे आपल्याला चांगलंच माहिती असतं. मग तरीही आपण त्यात सामील का होतो? आपणा सर्वांचेच हितसंबंध इथे गुंतलेले असतात.
तो कुणी एक किंवा तो कुणी समूह आपल्याच जीवाभावाचा 'वाटणारा' कुणी असतो. वाटणारा असं म्हणण्याचं कारण स्वार्थाची घडी आली की आपल्या आपल्यातच आपली कशी लठ्ठालठ्ठी चालते याच्याशीही आपण पूर्ण परिचित असतो. तरीही आपण तिथेच का रहातो? तर माझं काम होतंय ना मग झालं तर! बाकीच्या गोष्टींशी मला काय करायचंय? ही कामं म्हणजे अंत्यविधीला न सापडणारा क्रियाकर्म करणारा मिळवून देण्यापासून कुठलंही असू शकतं. ते ते त्यावेळी नक्कीच खूप महत्वाचं असतं.

आपल्याला आपल्या जमलेल्या समूहापासून दूर व्हायचं नसतं. नवा समूह आपल्याला तयार करता येत नसतो. दुसर्‍या कोणत्याही समुहात आपल्याला सहज सामावून घेतलं जाणार नाही याबद्दल आपले आपणंच ठाम असतो. मग अंतर्विरोध सांभाळत बसणं अपरिहार्य होऊन बसतं. मग आहे ते पटवून घेण्यात आपलं हित आहे हे आपल्याला आपोआप पटतं. नाहीतर सगळं भूमंडळ हादरवून थरकाप करून टाकणार्‍या डिजेंच्या तालावर इतक्या मोठ्या मिरवणुका दिसत्याच ना.
त्या तशा दिसण्याचं आणखी एक कारण म्हणजे तरुणाईला आपल्या ताणांचं विरेचन हवं आहे. कानात खुपसायला एफ एम आहे. प्रवास सुसह्य व्हायला, त्या व्यतिरिक्त जालावरची किंवा हातातल्या आयुधात जतन केलेली चित्रफीत आहे. आख्खं आंतरजाल, मल्टिप्लेक्सेस आहेत. झालंच तर तोंडी लावायला इडियट बॉक्स आहे. तरीही... आयुष्यच इतकं कठीण आहे की...
दुसरं, राजकारणी मग तो कुठल्याही दर्जाचा असो बावा, त्याच्याशी संगनमत पाहिजेच. मागच्या पिढीतल्यांसारखा नसता मूल्यामूल्य विवेक काय कामाचा? मग दारात वर्गणी मागायला, म्हणजे डिमांड करायला येतो तो उंची कपडे घालणारा, उच्चशिक्षित, नवश्रीमंत तरुण. जो इतकेच द्यायचे हं! असा सज्जड पण प्रेमळ दमही देतो. तो आपल्यातल्याच कुणाचातरी भाऊ, मुलगा, जावई इत्यादी असतो. आपण हसतो. देतो. मग कुरकुरतो. तेवढी मोठी रक्कम आपल्याला परवडणारी नसते असं नाही. पण हल्लीच्या ’कुणी उठतो स्पॉन्सर करतो’ च्या जमान्यात वैयक्तिक वर्गणीची गरज काय? ही आर्थिक उलाढाल नक्की काय होते? ती योग्य ठिकाणी की अयोग्य? हे विचारण्याचं धाडस आपल्यात नसतं. असलं तर येऊन ’स्वत्ता हिशोब तपासून घ्या!’चं आव्हान पेलायची ताकद आपल्यात असावी लागते...
'ते' स्वयंघोषित नवस मंडळही नाही का केवढी लोकोपयोगी कामं करतं, देणग्या देतं?... पण मग ढकलाढकली, हमरातुमरी, प्रत्यक्ष पोलिसांना मारहाण आणि इतर निषिद्ध बाजूंचं काय? यालाच मूल्यामूल्य विवेक म्हणता ना? आजच्या या ग्लोबल व्यामिश्र वास्तवात असा विवेक सांभाळत बसणं परवडणारं आहे? तुम्हीच तो सांभाळत बसणार असाल नं तर मग टाकतो तुम्हालाच वाळीत !!!
आणि काय हो, तुम्ही ऐन जोशात होता तेव्हा यातच सामील होतात. या उत्सवात! आणि आज असं बोलताय?...
हो! होतो ना? तेव्हा कळत असून वळवून घेतलं नाही. आता स्वत:पुरता वळलोय. तेव्हा फक्त माझ्या भावनांचं, माझ्या ताणांचं विरेचन म्हणून काही कृती घडल्या. त्याचा पश्चाताप झालाय. तेव्हा सुटा विचार होत होता. आता एकूणात विचार करतोय. त्यामुळेच खरं तर पोटतिडकीने लिहितोय...
हे एक बरं करताय की... झालं तर मग... म्हणजे आता ते त्यांचा गरबा चालू ठेवणार. दुसरे नव्याने ते काय ते छटपूजा की काय ते काढणार आणि आम्ही नववर्षाची शोभायात्राही काढायची नाही असं तुमचं म्हणणं असेल!!! विशेषत: प्रांतीय अस्मितेचा पुरस्कार करणारा तडफदार नेता आपल्याजवळ असताना?...
बघा बुवा! तेव्हा मी सुटा सुटा विचार करत होतो. आता तीच चूक तुम्ही तर करत नाही ना?...
...तर हे असं आहे... एकूणात की काय तो विचार करत रहाण्याचं...
ते कधी कधी करत रहायला हवंच की. एरवी आहेच. आत्मरंजन... आणि जनरंजनही...

प्रस्थापित (५)

भाग १, भाग २, भाग ३ आणि भाग ४ आणि  इथे वाचा!
शिरीषच्या घाईघाईला तोंड देत चष्मेवाल्याने सुरवात केली, "आणलंय मी... दुसरा अंक लिहिला नाहीये अर्थात... म्हणजे... कॉमेडी आहे... आजकालच्या रिवाजाप्रमाणे बरेच बदल करण्यासाठी... तुम्ही वाचा... तुम्हाला चांगलं... बरं... बरं वाटलं तर गाइड करा मग-"
"द्या, द्या फोन नंबर लिहिलाय नं?" शिरीष जरा ओरडतच म्हणाला. चष्मेवाल्याने तत्परतेनं लिहिलेला पत्ता, फोन नंबर दाखवला.
"दोन दिवसानी फोन करतो!" असं म्हणत शिरीष रंगपटाकडे निघालाच.
"तुम्हाला माझं नाटकाचं पुस्तक... द्यायचं-" चष्मेवाला पुस्तकावर शिरीषचं नाव लिहिण्यासाठी धडपडू लागला. पुस्तक ठेवायला जागा नाही. इस्त्रिवाला सरसावून मग्न. शिरीषला हसू आलं. त्यानं संभावितपणे इस्त्रिवाल्याला दम दिल्यासारखं करून जागा करायला सांगितली. त्यानं जागा करून दिल्यासारखी केली.
चष्मेवाला आता शिरीषच्या भाषेत चांगलाच फंबलला. शि च्या जागी गि वगैरे कसरती करून घाईघाईत नम्रपणे पुस्तक शिरीषला अर्पण केलं.
चष्मेवाल्याला घाम फुटला. कृती लवकर आटपली नाही तर शिरीष काय बोलेल, करेल याचा त्याला भरवसा नसावा.
"दोन दिवसात ह्स्तलिखित एक अंक वाचून होईल. फोन करतो दोन दिवसांनी!" रंगपटाकडे वळत मुद्दाम जरा जोरातच शिरीष म्हणाला. आपणच फोन करतो असं म्हटलं की प्रश्न मिटतो. वाट बघून गरजू फोन करत रहातो. मोबाईल आपलाच. आपल्याच हातात. अगदीच नाही तर बदलला नंबर. शिरीषचं समीकरण सोपं होतं.
"दोन दिवसांनी प्रयोग आहे तुमचा. तेव्हा जर आलो-"
"अरो हो! गुरुवारी! या ना या!- आता बसताय प्रयोगाला?" खिजवल्यासारखं वाटावं, वाटू नये अशा स्वरात शिरीषनं विचारलं.
"नाही... म्हणजे काम आहे... होतं दुसरं... तुमच्या कामाप्रमाणे ऍडजेस्ट केलंय- करणार- होतो... परवा येतो!"
हो ही नाही आणि नाही ही नाही, त्यामधलं काहीतरी एक्सप्रेशन देत नट आणि दिग्दर्शक (दुसर्‍या फळीतला) शिरीष रंगपटात शिरला, विसावला. रंगपटातली, नाटकातली पात्रं आणि इतर पात्रं यांच्याशी जरूरीप्रमाणे कमी, जास्त, अजिबात नाही, अशा प्रकारे कम्युनिकेट करू लागला.
हातातलं हस्तलिखित आणि पुस्तक त्याने केव्हाच मेकपच्या टेबलावर फेकलं होतं. नाटक सुरू व्हायला तब्बल पंधरा मिनिटं बाकी होती...
त्या गुरुवारी शिरस्त्याप्रमाणे शिरीष नाटक सुरू होण्याआधी, पंचवीस मिनिटं  ते अर्ध्यातासाच्या बेचक्यात त्या नाट्यगृहाच्या पॅसोजमधे शिरला. एकच भला मोठ पॅसेज. समोर कपडेपट. डाव्या हाताला रंगपट, अशी त्या नाट्यगृहाची रचना, तर समोर हसत चष्मेवाला.
"सॉरीऽ आजही मी तुमच्या आधी येऊन तुम्हाला सामोराऽ"
मोकळा झालाय, याला दाबायला पाहिजे, शिरीषनं लगेच ताडलं, "होऽ होऽ होऽ होऽ- जरा एक मिनीट-" असं म्हणत शिरीष कपडेपटात शिरला. व्यवस्थापकीय सहायकाला खुणेने कपडेपटाचं दार पूर्ण बंद करायला सांगितलं.

चष्मेवाला पॅसेजच्या भिंतीला टेकून वाट बघत उभा राह्यलाय हे नजरेच्या कोपर्‍यातून बघताना त्याला बरं वाटलं.
घातलेल्या शर्टची वरची दोन बटणं उघडून, आरामशीर हातातली भलीमोठी बॅग टेबलावर ठेवून तिची चेन उघडताच त्यानं आत बघितलं. थोडा वेळ तसाच जाऊ दिला. मग खुणेने व्यवस्थापकीय सहायकाला बाहेर पाठवून चष्मेवाल्याला आत बोलवायला सांगितलं. चष्मेवाला विनम्रपणे आत आला. तो आपल्यापर्यंत पोहोचेपर्यंत शिरीषनं त्याच्याकडे ढुंकुनही बघितलं नाही. आपल्या बॅगेतले कपडे वरखाली करत, एक शर्ट बाहेर काढून ठेवत, तो बॅगेतच बघत राहिला. आत दोन स्क्रीप्ट्स- नाटकाच्या संहिता आहेत ना याची पुन्हा एकदा त्याने खातरजमा करुन घेतली.
"हे बघा- हे-"
"अगदी आरामात. अगदी आरामात. मला काहीही घाई नाहीये!"
अचानक दोन्ही हात फैलावत चष्मेवाला म्हणाला. शिरीषनं आश्चर्यानं त्याच्याकडे बघितलं. त्याला हे अनपेक्षित होतं. पण ते चेहेर्‍यावर कसं दाखवायचं नाही हे तो शिकला होता. तो हलला नाही...        (क्रमश:)