कथा: भूक (११)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४, भाग ५, भाग ६, भाग ७, भाग ८, भाग ९ आणि भाग १० इथे वाचा!
बाळ बाहेर येतंय!... धडका मारत!... असह्य होतंय!... मी ओरडतेय... पण माझा आवाज मलाच ऐकू येत नाहीये!... डोळ्यासमोर फक्त लाल लाल काजवे चमकल्यासारखे! दुसरं काहीच नाही!... नुसता घाम... घाम अंगावरून वहातोय!... मला घट्ट धरून ठेवलंय सगळ्यांनी आणि बाळ धडका मारतच आहे!... माझं शरीर चरकात घातल्यासारखं पिळवटतंय!... पण माझं मन मात्र... हसतंय... गातंय..., नाचतंय... झालंऽऽ झालंऽ... झाऽऽलं!...
आता... सगळं... शांत आहे!... ही... ही खरी शांती!... सत्यम शिवम सुंदरम... हेच असेल का?... रितं रितं... पण खूप सुख... आनंद!... त्या बेहोशीत मी तशीच पडून रहाते!... किती वेळ?... कुणास ठाऊक?...
हळूच डोळे उघडले माझे!... आपोआप... पहिल्या वादळी पावसानंतरची सकाळ... अशीच असते! ताजी! नवं आयुष्य... माझं आणि माझ्या- हे- हे- काऽऽय?... माझं बाळ- हे- असं- उखळासारखं डोकं आणि- आणि- मुसळासारखं शरीर- आणि ते ही- वळवळणारं!???... हे... हे... माझं बा-ळ-ईऽऽईऽऽऽऽ...
ती धडपडत उठून तशीच उभी रहाते!... अंथरूण घामानं भिजलेलं... धडपडतच ती... तिच्या नवर्‍याच्या डोक्याशी पालथ्या पडलेल्या घड्याळाचा गजर गप्प करते!... घोरण्याचे आवाज चारही बाजूंनी... ते कसे गप्प करणार?... अजूनही सगळं भयाण... गरगरणारं... डोकं आणखी दाबून धरून ती उभी अंथरूणातच... आणि तिच्या धडपडीनं कुणीच जागं होत नाही!... एक दिशा सापडते तिला!... ती धावत मोरीत शिरते. दार लाऊन घेते. केस सोडते. अंगावरचे घामाने चिकटलेले कपडे, त्वचा ओरबाडून काढल्यासारखे ओढून काढते. आणि... तशीच... नळाखाली फतकल मारून बसलेली ती... अजूनही परग्रहावरच्या एकट्याच सजीवासारखी!...
जळजळणार्‍या निखार्‍यांवर... जोरात पाणी ओतल्यावर श्शशशशऽऽऽ असा आवाज... आणि मग वर आसमंताच्या पोकळीत... वर झेपावणार्‍या पाण्याच्या वाफेसारखी... तिच्या सगळ्या शरीरातून वर वर येणारी हाक... ऽऽयेऽरेऽयेऽऽ चिलयाऽऽयेऽऽऽ...

(सदर कथा "आर्त" या नावाने (संपादकानी परवानगी घेऊन दिलेलं नवं नाव)  "मैत्रेय प्रकाशना"च्या "मुक्तसंवाद दिवाळी २००८" या दिवाळी अंकात या आधी प्रकाशित झाली होती) 

    

कथा: भूक (१०)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४, भाग ५, भाग ६, भाग ७, भाग ८ आणि भाग ९ इथे वाचा!
...मॅटर्निटी होममधल्या बेडवर पडलेय मी!... सारं कसं शांत वाटतंय... आजूबाजूला नर्स, मेट्रन, डॉक्टरांची हालचाल आहे, बोलणं आहे... मला मात्र सगळं मूक चित्रपटासारखं दिसतंय... डोळे मिटताहेत... ग्लानी येतेय मला... मान वळवून मी बेडच्या उजव्या बाजूला पहातेय... आई बसलीये स्टुलावर... उघडून डोळ्यासमोर धरलेल्या तिच्या पुस्तकावरून तिचा चष्मा दिसतोय... उजव्या गालावर पंजा रेलून ठेवल्यामुळे तिच्या गालावर पडलेल्या वळ्या दिसताहेत... पुस्तकाचं नाव पहाता पहाता माझे डोळे मिटू लागतात... कसा असतो नाही हा अनुभव? आत... पोटात... हालचाल जाणवते... मधेच खच्चदिशी आत बसलेला धक्का... माझ्या बाळाने दिलेला?!... मी खुदकन हसते आणि ’आई ग!’ अशी कण्हते... आतमधे लाथ लागल्याचा त्रास होतो पण नंतर जी सुखद लहर पसरते सगळ्या अंगातून!... "फक्त थोडाच वेळ! थोडाच वेळ थांब आता!" मी स्वत:ला, बाळाला- दोघानाही समजावते आहे... शांत पडून रहायचा प्रयत्न करते आहे... चलबिचल चालूच... आत... वेळ भरत आलीय तसं वाढणारं टेन्शन... ते ही हवहवंसं वाटणारं... इतके दिवस... आणि अजूनही!... नकळत माझा जप सुरू होतो... हरे राम हरे हरे... हरे कृष्ण हरे कृष्ण... कृष्ण कृष्ण.... कृष्ण?... हां!... हां!... कृष्णबाळ... मी पुन्हा हसते... त्या ग्लानीतसुद्धा आईचं वाचन डिस्टर्ब होऊ नये म्हणून हसू आवरते... श्रीकृष्णपुराणातल्या बाळलीला आठवू लागतात... कृष्ण मोठा होतो... होत जातो... आणि... अचानक हा सांब यादव कुठून आला?... आणि हे यादव लोक त्या ऋषीची अशी थट्टा का करताहेत?... सांबाला साडी नेसवून, त्याच्या पोटाशी काहीतरी बांधून त्याला ऋषींच्या पुढे का ढकलताहेत!... आणि हसताहेत!... पुरे पुरे बाळांनो!... थांबत कसे नाहीत हे हसण्याचे आवाज?... बाजूच्या बेडवरच्या कोळणीला भेटायला आलेले लोक निघताहेत वाटतं!... हरे कृष्ण हरे कृष्ण... मला ग्लानी येतेय...

ढकलल्यासारखं होतं आणि मी जागी होते!... पांढरं स्वच्छ सिलींग... त्यात बसवलेल्या न दिसणार्‍या ट्यूबलाईट्स... पांढर्‍या भिंती... मी आजूबाजूला पहातेय... डोळे, डोकं जड झालंय... माझं डोकं मलाच, कुणीतरी उचलून ठेवल्यासारखं, वळवल्यासारखं वाटतंय... लेबररूमपर्यंतचा प्रवास शेवटी करतेच आहे मी!... माझ्या चेहेर्‍यावर हास्य... समाधानाचं- गर्वाचं नव्हे!... आमचे दाढीदिक्षित... त्याना कुणी सांगितलं म्हणे... दोघांनाही मंगळ आहे म्हणे कडक! असला काही चान्स घ्यायचा म्हणजे... मी नाहीच ऐकलं! काय झालं?... दोन महिनेसुद्धा कॅरी करू शकणार नाही म्हणे!... झालं आता! झालं!... भरली घटिका!... सलाईनमधून तो द्राव... सहज डिलीव्हरी होण्यासाठीचं ड्रग... हळू हळू सोडलं की... यांना मात्र फोन करायला सांगितलं पाहिजे! घरी- पुरश्चरण चालू असेल यांचं जोरात!... होऊ दे बाबा... आता एकदा होऊनच जाउदे!...   (क्रमश:)

कथा: भूक (९)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४, भाग ५, भाग ६, भाग ७ आणि भाग ८ इथे वाचा!
आईऽऽ आईऽऽ हे बघ काय?ऽऽ अगं आई हा माझा हात- कुठे... कुठे जायचंय आपल्याला? अगं आधी कोयता झालेला माझा हात- अं? आत्ता? पण- पण मला अजून तसं काहीच- अगं दीड एक महिना आहे अजून! तू अशी काय- थांब! थांब जरा!... मला आईला काही सांगायचंय! अगं थांब!... तुला आठवतंय आई?... मी आठ नऊ वर्षाची होते... मी किती वेळा तुला सांगायचे, ’मला आत्ताच्या आत्ता घेऊन चल!’ पहिल्या वेळी तू घाबरलीस... मलाच ओरडलीस, ’हे कुणी शिकवलं तुला?’ अगं मला खरंच तेव्हा वाटायचं की मला बाळ- मला खोदून खोदून सगळं विचारलंस... मी तुला कितपत काय सांगितलं कुणास ठाऊक! पुन्हा मी तुला ’घेऊन चल’ म्हणाले की तू ’हूं... हूं...’ करत नेहेमीसारखं पुस्तकात डोकं खुपसून बसायचीस... मी जास्तच केलं तर तू रागवायचीस... एवढा राग यायचा तुला? तुझं वाचन डिस्टर्ब केल्याचा? मी चिडून पुस्तकावरचं नावच तेवढं वाचायचे!... लांबून!... पुस्तकाला हात लावायची छाती कुठे होती?... चांगलं लक्षात आहे माझ्या, पुस्तकावरचं नाव... ’शिक्षण आणि समाजकारण’...
तुम्ही कुणी नसताना एकदा... आपल्या बिल्डिंगमधला तो... खरखरीत दाढीचा माणूस... आणि त्यानंतर मला नेहेमीच... तसं वाटायला लागलं... कुठेही पुन्हा तो दिसला की मला धडकीच भरायची... त्या दिवशी जेमतेम त्याला ढकलून मी बाहेर पळाले... पुन्हा जेव्हा जेव्हा घरी एकटी रहायचे तेव्हा माझं काय व्हायचं- जाऊ दे... पण मग मल सारखं वाटायचं... मला बाळ होणार- तसलं... तसलं काही त्यानं केल्यामुळे बाळ होत नाही हे माझं मलाच कळलं पण फार उशीरा... त्यामुळे मी किती वर्षं तशीच सैरभैर... पुस्तक संपवून, हाताचा अंगठा आणि तर्जनीने चष्मा वर करून डोळे मिटून डुलक्या काढणार्‍या तुझ्याकडे मी नुसती पहात रहायचे!... तुला उठवून काही सांगितलं तर तू काय करशील!.. त्यापेक्षा सगळं आतच ठेवलेलं बरं!... खोल कप्प्यात!... आणि.. आणि आज तू एवढी घाई करतेयस! मला घेऊन जायची!... हॉस्पिटलमधे!!... आई, एक मिनीट!... मला त्या... त्या प्रसंगानंतर लग्नच करावसं वाटत नव्हतं!... मी टाळाटाळ करायचे आणि स्थळांकडे दाखवायला मला तू जबरदस्ती घेऊन जायचीस नं!... त्याची... त्याची आठवण होतेय मला... आता... तू अशी मला नेतेयस नं! तेव्हा...
मला लग्न करावसं वाटत नव्हतं पण... पण बाळ व्हावसं मात्र वाटायचं!... अगदी हवहवसं- म्हणजे ते... बाळ होणार आहे असे भास व्हायचे मला म्हणून म्हणत नाही मी!... मला कळतच नाही!... त्या एका प्रसंगाने... मला लग्न करू नयेसं वाटायचं पण बाळ होऊ नये असं मात्र कधीच- आणि लग्न झाल्याशिवाय माझ्या लेखी बाळ होणं... आई... आई... एक सेकंद प्लीज... आई, मी होण्याच्या वेळी तुला कसं वाटत होतं गं? काय वाटत होतं? डोहाळे कसले होते? नॉशिया कसला होता?... शहाळ्याचं पाणी पीत होतीस का ग तू?... आणि...
 (क्रमश:)   

कथा: भूक (८)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४, भाग ५, भाग ६ आणि भाग ७ इथे वाचा!
शेजारी... तो घोरतोय... मंद्र, तार सगळ्या सप्तकातून लीलया वर वर पोहोचत... तो बाजूलाच आहे याची निदान जाणीव... सतत... सुरवाती सुरवातीला तर ती रडत रहायची. पुन्हा हुंदके बाहेर पडू नयेत म्हणून कोशिश करायची. पण दमून झोप तरी लागायची... नंतर नंतर... रडूही येईनासं झालं... अजून आपण भमिष्ठ कशा होत नाही!... खरंच!... मधे कधीतरी त्याने विचारलं होतं, "अशी दोन्ही गुडघे पोटाशी आवळून घेऊन का झोपून रहातेस तू?"... काय सांगणार?... नकळत तिच्या तोंडून ’हॅ’ असा ध्वनी बाहेर पडला. तिनंच दचकून आजूबाजूला पाहिलं. सगळं काही शांत... फक्त घड्याळाची टिक टिक... वेगवेगळ्या घोरण्याचे आरोह अवरोह... त्या सगळ्यात ती एकटी... परग्रहावर असलेल्या एकट्याच सजीवासारखी... लांबवरच्या त्या झिरोच्या बल्बकडे, सावली पडलेल्या देव्हार्‍यातल्या तसबिरींकडे आलटून पालटून पहात... लवकर सकाळ झाली तर निदान आजूबाजूला सगळं हालतं तरी होईल! आख्खी रात्र आपल्यावर दाटून आलेली... काही केल्या डोळे मिटत नाहीत... मिटले की भीती वाटायला लागते... पापण्यांच्या पडद्यावर दिसणार्‍या सततच्या चलतचित्रांची! अखंड चित्रं!... कुठूनही सुरू होणारी... आणि मग चालूच रहाणारी... कापूस कोंड्याची गोष्ट!... निरर्थक, निष्क्रीय, बेचव, रंगहीन... विशेषणंच कमी पडतील अशी!... निर्धारानं तिनं पोतडीतून आणखी एक उपाय काढला. आज सकाळपासूनचं दिवसातलं सगळं आठवायचा... क्रमाक्रमाने... घटना नाहीतच!... भूतकाळातल्या घटनांच्या नुसत्या सावल्या... फेर धरून नाचणार्‍या... पडसाद... आठवणी... अथक विचार... तरीही...
आज आपला आरसा किती स्वच्छ दिसतोय! नुकताच पारा लावल्यासारखा!... त्याचा तो जुनाटपणा, जळमटाचे फराटे, वेडीवाकडी गुंतागुंत, वाळवीची घरं टोकरून काढल्यानंतर खाली नुसत्याच रहाणार्‍या ठशांच्या ओळीसारखी नक्षी... कुठे गेली?...
मला हसू येतंय... इतकं स्वच्छ, स्पर्श केला तर नुसतेच तरंग उमटून पुन्हा स्थिर होणारं माझं मन... कुठे होतं इतके दिवस? मी आणखीनच हसते... स्वत:ला निरखून निरखून पहाते आहे पुन्हा पुन्हा... मी एवढी स्पष्ट कधी दिसले ह्यात?... आज माझी मलाच मी- गालावर गाल चढलेत! कोपरापासूनचा माझा हात केळीच्या कोकासारखा दिसतोय... पिवळा धमक... चेहेरा कधी नव्हे एवढा तेजस्वी!... का नाही? आता फक्त थोडेच दिवस... एखाद- दीड महिना... खुषीची अंतिम पायरी काय असू शकते? तेवढी मी आनंदी!... माझ्या पोटावरून- पोटातल्या माझ्या आनंदगर्भावरून हात फिरवतेय... जणू त्यालाही निरखतेय या आरशात!... मी स्वत:ला नीट बघायला थोडी मागे सरकते आणि... आरशात आणखी कुणी?... हो! माझ्या मागेच... माझ्या गर्भाकडे एकटक मूक पहाणारं... मी माझ्या आरशातून त्याच्याकडे पहातेय... ते माझ्या चेहेर्‍याकडे पहातं... केविलवाणी नजर पुन्हा माझ्या गर्भाकडे?... मला रागच येतो!... अरे! एक तर तुला बोलता येत नाही... आमच्या दाढीदिक्षितांनी मोठ्या माजात सांगितलं, ’मला पोरांचं लेंढार नको!’ मग काय हवंय? मग कशाला करायचं हे सगळं? जवळ येतानासुद्धा धास्तावल्यासारखं करायचं?... मला तर वेगळाच संशय... म्हणून म्हणून दत्तक घेतलं तुलाऽ... आरशातून माझ्याकडे पहातोएस नाऽ तुलाच!... तू सततचा मूकच... काय पहातोस असा?... बापरे!! म्हणजे माझ्या- माझ्या गर्भावर तुझी नजर! चलऽ चऽऽल चालता होऽ हो चालताऽऽ... आता मला तुझी गरज नाहीऽ माझ्या गर्भावर डोळा ठेवणार्‍या कुणाचीच नाही! चऽलऽ... मी त्याच्यावर हात उगारते... उगारते आणि हाताकडेच पहात रहाते! कोपरापासूनचा माझा हात म्हणजे... लखलखीत कोयता?!?! आईऽऽ आईऽऽ हे बघ काय?ऽऽ अगं आई हा माझा हात- बघ! आईऽऽऽ...    

कथा: भूक (७)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४, भाग ५ आणि भाग ६ इथे वाचा!
रात्री सगळे एकत्र जेवायला बसल्यावरसुद्धा सुरवाती सुरवातीला तिचा घास घशाखाली उतरायचा नाही! सगळे गप्प. हाताचं काम चालू यंत्रवत आणि नजर घड्याळाकडे. भांडी घासणारी बाई यायच्या आत आटपायला पाहिजे हा दंडक. चार जणांची तोंडं चार दिशेला... माहेरीही इन मिन तीन माणसं. पण जेवणापेक्षा गप्पाच भरपूर. त्याला बंधन नाही- विषयाचं, लहानमोठ्याचं- कशाचंच नाही... बंधन नाहीच!... इथे... इथे जेवणं आटोपली की तिची आवराआवर. तोपर्यंत तो सुवासिक बार भरून गॅलरीत गुणगुणत, कट्ट्यावर हातानी ताल धरत, रंगात येऊन... अशावेळी अंदाज घ्यायचा दारात उभं राहून. त्यानं वळून बघितलं न बघितल्यासारखं केलं तर पुढे जायचं नाही... कधी कधी मात्रं त्याचं स्वत:हून आत डोकवत रहाणं, तिचं आटपतंय का ते बघणं, तिनं ते ओळखायचं. साडीला हात पुसत त्याच्या बाजूला जाऊन उभं रहायचं. कट्ट्यावर दोन्ही हात रेलून. मग त्याच्या गंमती जंमती सांगणं... जोक्स, ऑफिसमधल्या नमुन्यांची वर्णनं, चाळीतल्या कॅरेक्टर्सच्या कथा... मग त्याच्या बोलण्याला खंड नसायचा... त्या रात्री ती समाधानानं झोपायची... तो तिच्याही आधी डाराडूर, जवळ जवळ रोजच... पण त्या तेवढ्या गप्पांनीही ती टवटवीत व्हायची... आणि खूश व्हायची ते त्याला आपली काळजी आहे, आपल्या मूडवर त्याचं लक्ष असतं हे बघून. भले त्यानं ते दर्शवू नये, मूड चांगला होण्यासाठी प्रयत्न करू नये... मूड चांगला रहाण्याची... तरीही... आज आपली हालत काय असती एरवी?... कल्पना करवत नाही!... आई, बाबा तेव्हा ठाम उभे राहिले. डिव्होर्सच्या वेळी. नंतरही त्यांची सगळी धडपड चालायची ती त्या भयानक प्रकारातून गेलेल्या आपल्या मुलीला भलत्या विचारांपासून सतत दूर ठेवायची!... शेवटी शेवटी त्याचंच आपल्याला ओझं व्हायला लागलं आणि हे स्थळ आलं. त्याला सगळं सांगितलं. त्यानं नेहेमीच्या शांतपणे आपल्याला करून घेतलेलं... दुसरेपणाची असूनही!... हे कितीही झालं तरी...
त्या विचारानीसुद्धा ती ताजीतवानी झाली. फरशी पुसता पुसता तिनं बाहेर पाहिलं. जेऊन, सुवासिक बार घोळवत तो गॅलरीत उभा होता. गुंग. जोरजोरात कट्ट्यावर तबल्याचा ताल धरत. तोंडाने तालाचा आवाज काढत... हातानी आवर्तनाची, समेवर आल्याची हालचाल करत...
सगळं आटपून ती दाराजवळ बराच वेळ रेंगाळली. मग पेंगणार्‍या सासूच्या खाकरण्याने भानावर आली. पुढे सासूचं पेंगता पेंगताही सुरू झालंच होतं... गुणगुणणं... "रे छबिल्या... राघू मैना निजल्याऽऽ..." सुनेचं लक्ष गेलंय हे कळल्यावर सासूचा व्हॉल्यूम आणखी वाढला!... हे असं... लक्ष गेलंय हे कळल्यावर तर जास्तच... मुद्दाम... कान कितीही बहिरे केले तरी उकळत्या तेलासारखे आत घुसणारे शब्द... तिनं आधी स्तोत्रं काढून लक्ष एकाग्र करण्याचा प्रयत्न केला. मग सासर्‍यांच्या सारख्या आतबाहेर चाललेल्या फेर्‍या वाढल्यावर उठून अंथरूणं टाकायला सुरवात केली...
ही सर्वात कठीण वेळ... अंथरूणावर नुसतं पडून रहायची... या कुशीवरून त्या कुशीवर... सारखे दोन्ही गुडघे पोटाशी धरून ठेवायचे... रग लागली की लांब करायचे, पुन्हा... भिंतीवरच्या देव्हार्‍यावर लावलेल्या झिरोच्या बल्बकडे बघत... देव्हार्‍याच्या महिरपीच्या सावलीने झाकल्या गेलेल्या देवांच्या तोंडाकडे पहात... आठवतील तशी स्तोत्रं म्हणत, जप करत... मग उलटे आकडे म्हणत... हजारापासून सुरवात करायची तरीही... मग विचारांची तंद्री आणि ओढून ताणून येणारी डोळ्यावरची झापड यांचा खेळ अव्याहत... सकाळचा कर्कश्श गजर होईपर्यंत...   (क्रमश:)       

कथा: भूक (६)

भाग १, भाग २, भाग ३, भाग ४ आणि भाग ५ इथे वाचा!
तो यायच्या वेळेवर त्याची चाहूल लागूनच की काय तिची पुन्हा धावपळ सुरू... इतका वेळ वरून तरी शांत दिसत असलेल्या गूढ डोहात एकदम चार पाच खडे पडल्यासारखं... सगळीकडे गोमूत्र शिंपडून, लादी पटापटा पुसून घेऊन... उशा, चादरी, गाद्या, नॅपकीन्स, टॉवेल्स, पंचे सगळे कळकट, कुबट पण सर्वत्र गोमूत्र शिंपडणं अव्याहत... पिणंसुद्धा...
आता संध्याकाळी तो ऑफिसमधून आल्यावर तोच दिनक्रम! मधल्या काही कृती उलटसुलट... फक्त आता त्याची नजर दमलेली आडमुठी... पुन्हा आंघोळ करून... आसन घालून... अडम तडम...
पुन्हा भगवी लुंगी चढवल्यावर... सोवळं सोडून... सुवासिक बार भरून... दिवाणाच्या कप्प्यातला तबला डग्गा... खाली बसून हळूवारपणे बाहेर... रियाझ चालू... पूर्ण स्वत:तच... डोळे आता मिटलेले... ब्रह्मानंदी टाळी आता खरी लागलेली...हात सफाईदारपणे तबल्यावर... स्पष्ट बोल... डग्ग्याचा घुमारा... मधेच कुठेतरी आत आर्त कळ आल्यासारखा चेहेरा... मग हळूहळू पीळ सुटत गेल्यासारखा... शांत... मग गुंगी आल्यासारखा...
तिचं स्वैपाकाचं चालूच... खोबरं किसत ती सुद्धा त्या तबल्याच्या तालात दंग... त्याच्याकडे पहात... त्याच्या चेहेर्‍यावर उमटणारी कळ आणि सुटत जाणारा पीळ याचा खेळ बघत... नेहेमीसारखी... मग तिला वाटलं... आज इतकी वर्षं बायकोनं नवर्‍याकडे अशी नुसती पहात काढावीत?... माणूस स्पष्ट काही बोलेल तर बरं!... तोंडाला कुलूप... क्वचित बोलला तर मग सतत पाण्याच्या प्रवाहासारखं बोलणं... पण काही जवळचं विचारायला गेलं, गाभ्यातला काही विषय निघतोय असं वाटलं की लगेच अळी मिळी गूप चिळी... "मला इतरांसारखं लेंढार वाढवायचं नाहिए!" असं एकदाच पण ठामपणे सांगितल्यावर पुन्हा कशाला काय?... काही वागणं, बोलणं, सांगणं म्हणजे वज्रलेप... तो विषय कायमचा बाद... आयुष्यातूनच!... कित्येकदा तिला वाटायचं हेच खरं कारण की... मग विचारगर्तेत धबाधबा कोसळणं... त्यापेक्षा घरकाम, धुणं पुसणं, देवाला जाणं, जप करणं, स्तोत्र म्हणणं यात मन रमवलेलं बरं!... सोईस्कर!!... पण तेही किती खरं?...
सुरवातीला त्याला आवडेल म्हणून आपण देवाची स्तोत्रं वाचायला लागलो, जप करायला लागलो. त्याला बरं वाटलं की नाही कळलं नाही. नजर आडमुठी निर्विकार. आपल्याला मात्र बरं वाटलं. मनातला काळपट हिरवा झालेला भविष्यकाळ खरवडून निघेल अशी खात्री वाटायला लागली. जसजसे दिवस उलटत गेले, महिने उलटत गेले तसं तसं मात्र...      (क्रमश:)  

कथा: भूक (५)

भाग १, भाग २, भाग ३ आणि भाग ४ इथे वाचा!
आताही त्या मळ चढलेल्या मोठ्या आरशात कितीतरी वेळ हातातल्या पंचानं ती तोंड पुसत राहिली. उंचावरून गढूळ पाण्यात जेमतेम् प्रतिबिंब दिसावं तसा चेहेरा त्या जुन्या आरशात निरखत राहिली. तिच्याच ते लक्षात आलं. मग तिनं विस्कटलेल्या केसांचे पेड बांधले. लग्नानंतरच ती हे शिकली होती. तेल लावणं, वेणी घालणं, मोठं कुंकू लावणं, साडी नेसणं... तिला स्वत:च्याच अडॅप्ट होत जाण्याच्या सवयीची कमाल वाटली! किती? आणि कुणाशी?... कसं?... का?... तिनं पुन्हा एकदा चेहेरा आरशात निरखला... बॉब केलेले, उडत रहाणारे केस. जेमतेम पिन केलेले. कपाळ मोकळच बर्‍याच वेळा... आणि आता... हूंऽऽऽ... स्वत:शीच कडवट हसून तिनं फ्रीझ उघडला. अगदी खालचा, भाजीचा ट्रे काढला. पडवळाचे तुकडे बाहेर ठेवले. विळी घेऊन भिंतीकडे तोंड करून चिरत बसली...
समोर फोफडे  उडालेल्या भिंती. वरच्या बाजूला डोक्याला लावलेल्या तेलाचे उमटलेले ठसे. रांगेत. जणू  भुतांच्या सावल्याच. पंक्तीला येऊन बसलेल्या... या घरातही- दुसर्‍या लग्नानंतरच्या, काही फार वेगळी परिस्थिती नव्हती. सासू आणि सून हे नातं प्रेमाचं कधी असतं?...
त्या पहिल्या घरी सगळंच अशुद्ध आणि अवघड. आईवेडा मुलगा... आणि आई... हो! वेडीच म्हणायला पाहिजे... मीच कशाला... तिचेच जवळचे... मुलगा आज्ञाधारक श्रावणबाळ... लग्नाच्या रात्रीसुद्धा सगळ्या वर्‍हाडातच झोपणारा आणि त्यातच- शी:ऽऽ किळस किळस... दुसरं काहीच नाही!... तिचं अंग आता भाजी चिरता चिरताही शहारलं...
किती निरर्थक असावा एखादा माणूस?आणि तरीही त्यानं माजावर आलेल्या, लाल तुर्‍याच्या कोंबड्यासारकं मान टेचात मिरवत फिरावं? कसला अभिमान? कुठल्या विश्वात रहाणारी ही माणसं? आणि तरीही भुलवणारी?... हो! आपण नाही भुललो?... ऊस डोंगा परी रस नोहे डोंगा... काय भुललासी वरलिया रंगा...
शेवटी सगळंच भिजत पडलेल्या घोंगड्यासारखं झालं... त्या सगळ्यातून किती दिवस जात राहिलो आपण? आपल्या स्वभावानुसार सहन करत... सहन करण्याशिवाय दुसरा पर्याय नसल्यासारखं!... आणि एवढं सगळं सहन करूनही... जरी... डॉक्टरकडे चेकींगला जाऊन आलो... एकदा, दोनदा!... आपला काहीही प्रॉब्लेम नाही!... मग त्याचं चेकींग... चेकींगला न तयार होण्याइतका तरी तो पुरूष होता... त्याचं चेकींग... मग त्याचं ते निरर्थक ऑपरेशन... विशेष म्हणजे एवढ्या सगळ्यातून जाऊनही त्याला अजूनही न शिवलेली मॅच्युरिटी... शेवटी अगदी सहन होईना, अंगातला ताप जाईना, छातीतला कफ संपेना तेव्हा... तेव्हाही शांतपणेच माहेरी परत...
विचारानं एक स्थानक गाठलं. गाडी थांबल्यासारखी झाली. तिनं समोरच्या ताटात पाहिलं. पडवळाचे बारीक तुकडे... विचारांच्या नादात पुन्हा पुन्हा बारीक झालेले... ती उठली. चिरलेली भाजी ओट्यावर ठेवली. हात धुताना घड्याळात पाहिलं. ट्रान्झिस्टर ऑन केला. आणखी एक विचार विरोधक उपाय...           (क्रमश:)   

कथा: भूक (४)

भाग १, भाग २ आणि भाग ३ इथे वाचा!
... सगळं आटपून साटपून तिनं जमिनीवर सतरंजी अंथरली. उशी टाकून आडवी झाली...
मोच्याकडे चप्पल शिवता शिवता त्याने प्रस्ताव मांडला आणि आपण हबकूनच गेलो!... लग्न करायचंच नाही असा स्पष्ट निर्धार होता. इतर मुलींसारखं जोडी जमण्या- जमवण्याच्या दृष्टीनं पहाणं हा प्रांतच नव्हता. त्या सगळ्या पलिकडे स्वत:ला आणून ठेवलं. असा काही प्रस्ताव समोरून आल्यावर काय वेगळी प्रतिक्रिया असणार होती?... तो इतके दिवस घिरट्या घालतोय हे सुद्धा जिथे लक्षात येत नव्हतं तर...
उमदाच म्हणायचा तसा. दिसायला. वागायला. बोलायला. चेहेरा सतत हसरा... आणि आयुष्यात स्वप्नं तर किती? रोज काहीतरी त्याच्या त्या खड्या आवाजात ऐकवत रहायचा. तोंडावरचा, कपाळावरचा, मानेवरचा घाम पुसत रहायचा. रूमाल पिळून काढेपर्यंत. रूमाल पिळून झाल्यावर तिच्याकडे बघून हसायचा. एक पैसा खर्चून द्यायचा नाही तिला!... त्याचं पान खाणं तिनं कधी बंद केलं आणि त्याच्याबरोबर त्याच्या वडलानी त्याच्यासाठी घेतलेला फ्लॅट सजवण्याची स्वप्नं कधी बघू लागली?... तिलाच कळलं नाही!... वास्तवाचं भान असणारी, विकत घेतलेली नवनवीन पुस्तकं रात्र रात्र जागून वाचणारी, त्यावर चर्चा करणारी, काही समजलं नाही तर खोदून खोदून क्लिअर करून घेणारी ती... आता स्वप्नात रममाण झाली. पूर्णपणे. आता ते दिवस आठवले, त्या वेळची आपली अवस्था आठवली की काळ्या ढगाला सोनेरी किनार असल्यासारखं तिला वाटायचं...
"देवीऽऽ देवीऽ ऊठ ऊऽठ! मी स्वत: आलोय देवीऽ"
"अं?... मी... मला... आपण कोण आहात? आणि मला-"
"देवीऽ... मलाच तर आळवत होतीस नं?... इतक्या आकांतानं?... आणि मला ओळखलंच नाहीस?... मला वाटलं होतं मी तुला दिलेला वर तू विसरून गेलीस आणि म्हणून मी स्वत: तुला- इतके दिवस अतृप्त आहेस तू! तरी किती सावरलं आहेस स्वत:ला! कौतुक वाटतं तुझं! तुझी खडतर तपस्या पाहून मी प्रसन्न झालोय! माग! तुला हवंय ते माग!"  
"देवन! मला काय हवंय ते तुम्हाला..."
"कळलंय! कळलंय सारं मला बरं! तुझ्या इतक्या असोशीनंतरच तुझी इच्छा पूर्ण व्हायला हवी! तू... तयार आहेस ना?"
"म्हणजे... मी... मला... कृपा व्हावी! अनुग्रह व्हावा!"
"चल तर मग!"
"... कुठे?... मला... मी काही समजले नाही! आपण मंत्र देताहात नं? कृपा व्हावी! मी आजन्म आपल्या पायाशी आहे!.. इथे, या पवित्र स्थळी देऊ शकत नाही का तुम्ही मंत्र?"
"मंत्र? हाऽहाऽहऽहऽह... हे तुला कुणी सांगितलं?ऽ..."
"क्षमा असावी देवन... वरच असा आहे नं की मंत्राचा अनुग्रह होईल आणि मग-"
"मूढ आहेस! असं काही होत असतं का? तुझ्या वराच्या- स्वामीच्या हतबलतेची तुला खात्री झाली आहे का?... की नाही?... सगळं योजित असतं देवी. त्यासाठीच तर तुला वरदान दिलं गेलंय... चल! उशीर नको देवी! मी प्रसन्न आहे तुझ्या-"
"न- नाही- क्षमा असावी देवन- नाही! हे असलं मला नाही जमणार! मला संतानसुख हवं आहे- हवंच आहे! माझं जीवन तेच आहे. पण या मार्गानं मी- मला- मला- असं काही करा- म्हणजे- दुसरा काही उपाय असेलच नं देवन? मला- आपण असे का बघताहात माझ्याकडे?- नको- नको- असं रोखून माझ्या सगळ्या शरीराकडे- नाहीऽ देवनऽऽ मीऽऽऽ..."
घामाघूम होत ती दचकून उठून उभीच राहिली!... सासू तक्क्याला रेलून बसली होती. उजव्या पायावर डावा पाय ठेऊन तो हलवत. उभ्या असलेल्या तिच्याकडे बघायला लागली. तिच्या पायाजवळ गोल गोळा झालेल्या सतरंजीकडे बघायला लागली. मान डोलावत, तोंडातल्या पानातली उरलेली सुपारी जिभेने घोळवत घोळवत. हॅ हॅ हॅ हॅ करत हसत राहिली. हसणं संपल्यावर हं!ऽऽ असा लांब हुंकार देत जमिनीवर हात आपटत राहिली...
दचकून उभी राहिली तरी ती भेदरल्यासारखीच होती... भानावर आल्यावर तिनं झटका बसल्यासारखी साडी- पदर नीट केला. पदरानं घाम पुसून काढायचा प्रयत्न केला. सासूची आणखी काही रिऍक्शन व्हायच्या आत मोरीत धावली... नळ सोडला. फसाफसा हातापायावर, तोंडावर, मानेवर, पाण्याचे सबकारे मारून घेतले. जणू स्वत:ला लवकरात लवकर स्वच्छ करून घेणं आवश्यक होतं! ख्ररं म्हणजे डोक्यावरूनच पाणी ओतून घ्यावसं वाटत होतं पण मग पुन्हा-
शीऽऽ... हे असलं काय हे?... काही समजत नाही... कळत नाही... अजून आपण भमिष्ठ कशा होत नाही?...     (क्रमश:)   

    

कथा: भूक (३)

भाग १  आणि भाग २ इथे वाचा!
मान खाली घालून ती तशीच चालती झाली... रस्त्यावरच्या गोणपाटातून, पाट्यांतून, टोपल्यांतून जेवणासाठी बंद होणारा बाजार बघत बघत. घराकडे. घर... घराबद्दल- आपल्या- फार इमले रचले होते का आपण?... तसे सर्वसाधारणच तर होते! की ते सर्वसाधारण होते म्हणूनच... हे असं... तिची पावलं अडखळायला लागली...
छान कुटुंब असावं. छोटं, मोठं, कसंही. एवढं शिकून, उदार वातावरणात वाढून आपला ट्रडिशनलपणा सुटला नव्हता. परंपरागतता की परंपराप्रियता... अमुक एका करियरमागे धावायचं वेड नव्हतंच. सगळ्यात रस होता. स्वैपाक, घर आवरणं, मोठ्यांची, नवर्‍याची सेवा, त्याशिवाय स्वत;चं वाचन, शिवण, नाटक, सिनेमा बघणं... एवढंच नाही तर गप्पांमधे एखाद्या विषयावर आपलं मत ठामपणे मांडणं, चर्चा करणं... असं देव देव तरी आपण करू असं आपलं आपल्यालाच कधी वाटलं होतं?... परवा उषा राजेंद्रन भेटली तर बघतच बसली. कॉलेजमधे असताना आपण तिला सल्ला द्यायचो- भले देवावर विश्वास ठेव पण इतकं... आणि आता आपणच?...
ती घरात शिरायला आणि सासू दारातून बाहेर पडायला नेहेमीसारखी गाठ पडली. सासूनं हात उलटा करून तळव्याखाली मनगटावर बांधलेल्या घड्याळात निरखून निरखून पाहिलं. हुऽऽश्श! केलं. डाव्या तळव्यावर उजव्या हाताची आडवी मूठ आपटून टॉक टॉक असा आवाज करत, "कुणी गोविंद घ्या, कुणी गोपाळ घ्या, आम्हाला मात्र-" असं म्हणत पुढे गेली...
तिनं कान लक्षपूर्वक बधीर करून घेतले होते. आत आली. सासरे पेपर वाचत बसले होते. तिला बघून हसले. "जेवायला वाढू का?" असं तिनं विचारल्यावर, "असू दे! असू दे! वेळ आहे अजून. तुम्ही बसा!" म्हणाले...
ती मोरीत गेली. हातपाय धुतले. बाहेर येऊन देवासमोर आसन मांडलं. देव्हार्‍यातला स्तोत्रांचा गठ्ठा काढला. जपाची माळ काढली. वेलवेटच्या हातमोज्यासारख्य़ा पिशवीत हात घालून- दत्तगुरू, दत्तगुरू... मोकाट सुटलेल्या आठवणी त्रास देऊ नयेत म्हणून जप करायचा, नुसतं शंखासारखं बसून रहाता येत नाही म्हणून जप करायचा, नुसता जप करायचा म्हणूनही जपच... जप करताना तंद्री लागली की पुन्हा भूतकाळ, अपूर्ण वर्तमानकाळ, भविष्यातला काळोख आणि जगणं हे असं... मरण्याचं धाडस नाही म्हणून... असलं सगळं दुष्टचक्र. ते आजवर इतक्या वेळेला फिरून फिरून अजिबात थकलेलं नाही. आणि आपण?... निदान एक घर मिळालं... नाहीतर आईबापाचं घर सुटलेलं, दुसरं आपण सोडलेलं म्हणजे लांडग्यांना पर्वणीच. लांडग्यांच्या नजरा आता हातात मंगळसूत्र धरलं तर आपल्यालाच सौम्य तरी वाटतील... एरवी काय झालं असतं?... लग्नाचं घर तुटलं म्हटल्यावर गरती बाई हा शिक्का पुसायला जग तयारच होतं- "हलवा परशुरामाला मी बैसले जपाला, बोला हो कुणी बोला..." भसाड्या आवाजातलं गाणं... दारातून येणार्‍या सासूबरोबर... मागोमाग ते टिपिकल हसणं... तिच्या कानात सुरीसारखं शिरलं. एरवी बधीर कानानं तशीच बसून रहाणारी ती, उठली. तेवढ्यापुरतीच आत आलेली सासू, "ए म्हसण्याऽऽ" असं कुणालातरी हाक मारत खिदळली, चालती झाली...      
(क्रमश:)   

कथा: भूक (२)

भाग १ इथे वाचा!
तर... त्याच्यासाठी नाश्ता तयार... म्हणजे जवळ जवळ जेवणच. पेज, मऊभात असं. ते त्यानं ओरपून ओरपून खायचं. खाणं म्हणजे, जेवणं म्हणजे एकापाठोपाठ एक नुसती हातांची हालचाल. तोंडाकडे. मग त्या घाईमुळे शितं किंवा सदृश द्राव मिशांवर, जवळ जवळ छातीपर्यंत वाढलेल्या- वाढवलेल्या दाढीवर. ते पुसून हातांचं काम पूर्ववत...
हात धुऊन झाल्यावर... ताटातच... बायकोनं तत्परतेने ताब्यांच्या कलशातून आणलेलं पाणी गटागटा पिऊन.. हात भगव्या लुंगीला पुसत... हूऽऽ अफ असे आवाज काढत... तोंडाने... ढेकर असावेत... दारामागच्या सुवासिक तंबाखूचा डबा काढून काम चालू... बाहेर दाराच्या बाजूला, वाट्याला आलेल्या चाळीच्या गॅलरीतून... मच मच असं करत... रस्त्यावरची वर्दळ बघत... उदबत्तीच्या उरलेल्या काडीने दात कोरत...
आता पोटात गेल्यामुळे थोडी तृप्त थोडी आडमुठी नजर. नजरेतला आडमुठेपणा कायम. कधी मधेच मोकळं हास्य, चेहेरा ’हो, हो’ या अर्थानं हलवत. पण तेही लक्षात येऊन की काय पुन्हा नजर आडमुठी. ती चेहेर्‍यातच स्थिरावलेली. कायम.
तोपर्यंत ती... वर ठेवलेली त्याची ऑफिसची बॅग काढून... तोंडानं तिचंही स्तोत्र म्हणणं चालूच. स्वैपाक करत असल्यापासूनच... जेवणाचा डबा बॅगेत भरून आता त्याचे दारामागचे सॅंडल्स काढून फडक्याने पुसत...
त्याचं अजूनही काहीतरी बाकीच. आता काचेच्या शोकेसच्या दाराआडून... धार्मिक ग्रंथ. जाडजूड. पत्र्याच्या खुर्चीत बसून वाचत... उजवा पाय डाव्या पायावर ठेऊन... घोट्याजवळ चोळत... खाजवत... इतका वेळ मांडी ठोकून बसल्यामुळे होणारा त्रास...
बरोब्बर आठ वाजता पुस्तक- ग्रंथ बंद. कपडे करणं, आधी भगवा मुंडा घालून मग त्यावर शर्ट. पॅंटमधे इन करून. मानेपर्यंत वाढवलेल्या केसांवरून, लांब दाढीवरून कंगवा फिरवत. आरशासमोर. ठसठशीत लावलेलं लाल कुंकू. आडव्या फासलेल्या भस्माच्या पट्ट्यांवर. ते आरशात न्याहाळत...
लगबगीनं ती पार्टीशनवजा पडदा ओढून. रंगहीन. हुक्सवर फाटलेला. कुबट वास येणारा. साडी बदलून ती तयार. हा एकटाच बॅग घेऊन पुढे... आठमुठा नजरेतला आता शार्प. त्याच्या पाठोपाठ ती. त्याच गडबडीनं. जरा पाऊल कमी जास्त पडलं तर मार बसेल या भीतीवजा नजरेनं... असावी... चालत...
नजर सतत खाली. इतकी की भाजी, प्लॅस्टिकची खेळणी, किसण्या, बरण्य़ा, फळं अशा विकायला ठेवलेल्या वस्तूंवरूनच नजर फिरायची. त्या विकणार्‍यांचे चेहेरे तिनं कधी बघितलेच नसावेत. पसरलेल्या तुटक्या चपला, बूट, गढूळ पाण्याचं रबरी खोकडं, चपला ठोकून ठाकून शिवणारे काळे बरबटलेले हात दिसले की वळायचं हे-
अरे!... हे... फताडे पाय आणि शिऊन शिऊन तुटलेल्या की तुटून तुटून शिवलेल्या चपला... तोच आहे का ते बघावं? शी:ऽऽ त्याचं तोंडसुद्धा पहायचं नाहीये!... मान खाली घातलेला तिचा चेहेरा आणखी आत... कासवानं आपलं डोकं आत आत घ्यावं तसा! किती आत?... सगळं शरीरच जावं आत कुठेतरी... पाताळात...
ज्याचं तोंडसुद्धा बघायचं नाही त्याचे पाय बघायला लागले!... हे असं आपल्याच बाबतीत... न्यूनपणाच्या गर्तेत कोसळता कोसळतानाच स्वत:ला सावरायचे कसेबसे प्रयत्न... तिची नेहेमीची धडपड... हो! त्याच्याच चपला त्या! त्याच्याच!...
किती दिवस काढले त्याच्याबरोबर? वर्ष दोन वर्षं... त्या लग्नाआधीचं जवळ जवळ वर्ष आणि नंतर वर्षभरच... नको त्या आठवणी!... सगळ्या चपलांसारख्याच तुटक्या, फाटक्या, विटलेल्या, नाहीतर... पुन्हा पुन्हा शिवलेल्या... त्यानं स्वत:हून विचारलं म्हणून आपण एवढ्या... की सगळं सर्वसाधारण मिळालं ह्यातच समाधान... आपल्याला हे कमीत कमी गोष्टीत आनंद मानून घ्यायचं कुणी शिकवलं? का स्वभावत:च...
दत्तगुरू दत्तगुरू... आडव्या आलेल्या मोकाट गाईंच्या झुंडीसारख्या आठवणी घालवायला तिनं जप सुरू केला...  कायद्यानं जरी वेगळे झालो तरी आठवणी कशा मनावेगळ्या करणार?... तिची पावलं मंदावली. त्यानं- तिच्या आत्ताच्या नवर्‍यानं- मागे वळून पाहिलं... कपाळावरची त्याची शीर ठळक दिसली तशी तिच्या पावलांनी वेग घेतला...
देवळात ती डोळे मिटून शांत बसली रोजच्यासारखी. तरीही मिटल्या पापणीवर- पडद्यावर दिसावेत तसे- फताडे पाय आणि तुटलेली अंगठ्याची वादी... मग मळकट कपडे- सततच्या घामामुळे दोन दिवसात कळा आलेले- तिनं मोठ्या हौसेने, नव्या फॅशनचे, त्याच्यासाठी शिऊन घेतलेले... त्यात कोंबलेला, पोट पुढे काढून चालणारा तो... सततचं हसणं... आव आणून आणून बोलणं... ऊतू जाणारं प्रेम... आणि वागणं?... झटपट सगळं उरकून बाजूला होणं... फक्त भाव करणं आणि नंतर पैसे देणं नाही- एवढाच काय तो फरक... बाकी सगळं तसंच!... शी:‌ऽऽऽ... तिने   डोळे उघडले. दचकून उठून उभी राहिली. चमकून इकडे तिकडे पाहिलं. नवरा रस्त्यावर दूर... पाठमोरा... हातात बॅग घेऊन ऑफिसला...                                                                                          (क्रमश:)       

कथा: भूक (१)

...चला बाई! आज एवढ्या ह्या जेवणावळी झाल्या की सांगता झाली या व्रताची! यथासांग सगळं पार पडतंय. शेजारणी चिडवत होत्या सारख्या. मुलगा झाला तेव्हाही एवढ्या टवटवीत दिसत नव्हता म्हणे!... मुलगा काय, मूल झालं हेच केवढं मोठं सुख!... मग मागितलेलं मिळालं म्हटल्यावर व्रताचं उद्यापन. त्याच्या या जेवणावळी. जास्तीत जास्त माणूस जेऊन जायला हवं! काही कमी पडता उपयोगी नाही! महादेवानं काही कमी पडू दिलं नाहिये मग-
"माई, कुणी बैरागी आलेत दारावर ते-"
"अगं बोलाव, बोलाव नं त्याना आता! दारात कशाला तिष्ठवलंस? बोलावं!"
"माई ते तुम्हाला भेटायचं म्हणतात!"
"मला?... बरं... हे घे! हे पात्रं आत देऊन ये बरं तू!"
दारात दोन बैरागी. एक प्रौढ- पांढर्‍या मिशा, पांढर्‍या जटा, दोन्ही वयापेक्षा लवकरच पिकलेल्या. कपाळावर भस्माचे पट्टे. गंधसुद्धा. नजर रागीट आडमुठी... दुसरा पोरगेलासा. तो हसला. निरागस. हसणं तसंच चेहेर्‍यावर. त्यामुळे वेडगळ वाटणारं. चेहेर्‍यावर सतत वहाणारा घाम. तो म्हणाला, "बाई, माई, ताई, आई- भिक्षा!" आणि स्वत:च ठसका लागल्यासारखा हसला. अभिप्रायार्थ बरोबरच्या प्रौढ बैराग्याकडे नजर टाकली. प्रौढ तसाच एकटक, निर्विकार, ऑलप्रुफ- नजर. कोर्‍या कापडाच्या चिंधीसारखा फाटत जाणारा स्वर-
"आम्हाला हवी ती भिक्षा मिळेल?"
"महाराज, आज घरात काही कमी नाही! आज महाव्रताची सांगता-"
"बाई पुन्हा विचारतोय, आम्हाला हवी ती-"
"जरूर महाराज! आज्ञा व्हावी!"
"मुसळ आणा!"
"महाराज मु-"
"उखळ कुठे आहे?"
"महा- हे का- चलावं... स्वयंपाकगृहाकडे चलावं!"
दुसरा, तो तरूण बैरागी हसतोय तसाच- मघासारखा. त्याच्याकडे पाहिल्यावर- ’तुम्हाला कळणार नाहीऽ गंमत आहे आमची!’- अशा अर्थाचं हसणं... पानचट... या बैराग्यांना काय हवंय?"
"चल रे चल स्वैपाकघरात!"
बाईऽऽऽ... माझ्या मुलाला नेतोय हा आत? स्वैपाकघरात?... आई गऽऽऽ... त्या हसणार्‍या, घामेजलेल्या तरूण बैराग्याने माझ्या मुलाल उचललंय आणि- आणि- त्या उखळात-
ती जागी झाली! धडपडतच!... तो पत्र्याच्या खुर्चीवर बसलाय. तांब्याच्या मोठ्या भांड्यातून पाणी पितोय. तिच्याकडे बघून हसला. हसणं कमीच. कुणाची फजिती झाली तरच. एरवी... घाईघाईत तिनं सगळं उरकलं... तशीच मोरीत शिरली. दरवाजा लावला... थंडगार पाणी रोजच्यासारखं डोक्यावर ओतून घेतल्यावरच ती तयार झाली. दिनक्रमासाठी... आंघोळबिंघोळ आटपून त्याचंही सुरू झालेलं साग्रसंगीत... ठाण मांडून... खोलीच्या मध्यभागीच. लोकरी आसनावर...
अरविंदमादोम... अथम सोमो कृतम सोमो... सोमाय नम:... मैत्र मैत्रवान भवति... मैत्र मैत्र...
मधेच जांभई आल्यावर चक चक असा डिस्टर्ब झाल्यासारखा आवाज काढत, अंगाला आळोखेपिळोखे देत पण तोंडानी सतत मंत्रसदृश- मंत्रच असावेत, असे एकावर एक चढत गर्दी करणारे उच्चार... मधेच चुटकी, टाळी वाजवून, दोन्ही हात जोडून ते गोफण फिरवल्यासारखे डोक्यावर फिरवत...
दीड- दोन तासाने सगळं संपल्यावर मन:पूर्वक हात जोडून आचमन. ताह्मणातलं पाणी तुळशीला. सूर्याला हात जोडून मनोभावे नमस्कार. मग भगवी लुंगी नेसून... जरा चमत्कारिकच वाटावी अशी नजर. आपण जे काही करतोय त्याच्या अभिप्रायार्थ किंवा मग स्वत:तच... दुसरीकडे कुठेही नाही... आडमुठ्यासारखं किंवा...
ती... घाईघाईत... रोजच. वाघ मागे लागल्यासारखी... स्वैपाकाचं नीट जमतंय का नाही असं... किंवा... गेले साधारण नऊ- दहा वर्षं... हे लग्न झाल्यापासून... असंच...                    (क्रमश:)   

"कन्या" नंतर...

डिसेंबर १६, २०१२... 
"कन्या" नावाचा दीर्घांक दिग्दर्शित करून सादर करण्याचा- या निमित्ताने निर्मितीचाही- प्रयत्न करून पाहिला.

डिसेंबर १६, २०१२ ही तारीख तरीही वेगळ्या आणि अतिमहत्वाच्या दु:खद घटनेसाठी लक्षात ठेवावी लागते आहे.

आयरनी- अंतर्विरोध लक्षात यायला लागले की सर्वत्र तेच दिसायला लागतात की काय?

’कन्या’ हे एक तासाचं नाटक लिहिलं ते तसा प्रस्ताव समोर आला म्हणून. प्रस्तावाबरहुकुम नाटक लिहिणं तोपर्यंत झालं नव्हतं. तसं काही करायची इच्छा नव्हती. स्वत:ला लेखक समजणं अनेक प्रकारे व्यक्त होत असतं. पुढे तेंडुलकरांच्या लिखाणात ’जो हुकुम’ लेखन करणं सतत नाकारलं असा उल्लेख आला तेव्हा काहीही कारण नसताना मी उगाचाच फुशारलो, बादरायण संबंध जोडायची सवय जाता जात नाही.

पण कन्या लिहिलं. एक वयस्कर आणि एक तरूण स्त्री किंवा प्रौढा म्हणूया, अशा दोनच कलावंतांच्या संचात ते सादर व्हावं. त्यात वेगवेगळ्या आणखी भूमिका असल्यास त्या दोन्ही कलावंतांनी आलटून पालटून कराव्यात स्त्री प्रश्नावर ते आधारलेलं असावं. तो कुठेही सादर करता येण्यासारखं असावं. कुठल्याही रंग्मंचावर, कचेरीच्या ठिकाणी इत्यादी.. असा प्रस्ताव होता.

अर्धांगानं ढकलल्यावर काहीच इलाज चालत नाही. माझ्यासारख्या ’स्टबर्न’ माणसाला केवळ अर्धांगानं ढकललं म्हणून मनात नसलेलं करावं लागलं. बरं असतं श्रेय अपश्रेय यांची वाटणी करायला..

खूप वर्षांपूर्वी महानगरातल्या समुद्रालगतच्या पोलीसचौकीत अघोरी प्रसंग घडला होता. स्मृती ताज्या होत्या. मनाशी जुळवाजुळव सुरू झाली. अत्याचारित महाविद्यालयीन मुलीचा विचार करताना अचानक महिला आश्रम, तिथल्या संचालिका, एक आश्रित वृद्धा.. असं कुठून कुठून डोक्यात आलं प्रस्तावाच्या अनुषंगाने आणि ’हे सगळे कोठून येते?’ या सुचण्याच्या नेहेमीच्या प्रक्रियेप्रमाणे...

दोनच पात्रात ते पूर्ण झालं नाही. आडमुठेपणाचं एक टोक राहिलंच. ती मुलगी आत- संहितेत आल्याशिवाय राहिली नाही. तरीही ती रंगमंचावर अगदी शेवटीच प्रवेश करती झाली.

उत्साहानं संहिता प्रस्ताव देणार्‍यांसमोर वाचली. तिथे, त्या प्रस्तावात भाग असेल हे मला माहित नसलेलं स्त्री व्यक्तिमत्व रंगकर्मी उत्साहानं हजर होतं. वाचन झाल्याबरोबर प्रतिक्रिया.

प्रस्ताव देणार्‍यांना नक्की काय हवं असतं? जे हवं असतं त्याबद्दल त्यांच्या मनात तरी त्याचं स्पष्टं चित्र असतं का? हे मला पडणारे चिरंतन प्रश्नं इथेही पडलेच. मग चर्चा, माझं स्वभावानुसार मुद्दे खोडणं. माझं नाटक साधं सरळ. एका रेषेतलं. त्याना काही त्याहून ’प्रायोगिक’ बहुदा अमूर्त वगैरे पद्धतीचं- काय हवं तेही अमूर्तात असल्यासारखं- नक्की काय हवंय ते स्पष्टं नसणारं...

प्रकल्प बारगळून पुन्हा असं ’जो हुकुम’ करायचंच नाही हा माझ्या कानाला खडा...

ही आयरनी?

मग नेहेमीप्रमाणे मध्यंतर. आवर्तनांतली मध्यंतरं...

आपणच आपलं काम उभं करावं. आपलं संचित एकवटून. खुदही को कर बुलंद इतना... हे दरप्रसंगी ठरत आलेलं.

या साखळीतून कधीतरी माझं, मला अभिप्रेत असलेलं "कन्या" उभं राहिलं.

स्त्रियांच्या प्रश्नांच्या अनेक टोकांपैकी एक टोक.

आता मी ते सर्व पात्रांत. पाच वेगवेगळ्या स्त्री कलाकार घेऊन करायचं ठरवलं. ’ह्या’ मुलीला सुरवातीपासून रंगमंचावरच ठेवायचं हे ही ठरलं.

पहिल्या वेळी एका ’जाणत्या’ रंगकर्मी म्हणवणार्‍या स्त्रीने खो घातला. यावेळी स्त्री प्रश्नावरच्या या नाटकासाठी पाच पाच स्त्रिया कुठून आणायच्या आता? अशी आयरनी... नुसत्या स्त्रिया नव्हेत तर त्या त्या भूमिकेला दिसण्यात तरी अनुरूप असणार्‍या. 

मुळात नाटकात काम करायला धजावणारेच कमी. त्यात स्त्रिया अगदीच कमीत कमी. अनेक कारणं... वेळ, सवड, इच्छा... मालिकेत काम करण्याची इच्छा, प्रलोभनं, जुने अनुभव, कमाईचं साधन इत्यादी...

मुख्य तीन पात्रांपैकी एक महत्वाचं पात्र मिळता मिळेना...

आश्वर्य वाटायचं. असं कसं?

मग अचानक ते गवसलं. पात्रानुरूप स्त्री.

पाचापैकी तीन जणींना रंगमंचावर उभं कसं रहावं, बोलावं कसं हे अथ पासून इतिपर्यंत शिकवायचा प्रयत्न केला.

हा प्रयत्न सगळ्यांनी अजिबात वाया जाऊ दिला नाही...

मग प्रयोगाची उभारणी. कालाच्या अवकाशात बरंच काही घडून जात असतं. अनवधानाने आपण जुन्याच काळात राहून जात असतो. प्रायोगिक नाटक आहे हे समजून सहाय्य करणारा तंत्रज्ञ असेल असं आपण समजून चालत असतो. स्वत:च्या कामाचं नाणं दुसर्‍याच्या पैशांवर वाजवून दाखवण्यासाठी तो जेव्हा येतो तेव्हा तंत्राची तीही बाजू अंगावर घ्यावी लागते. तशी तीही घेतली.

रंगभूमीची प्रायोगिक वगैरे बैठक- महानगरातली तरी- विस्कटलेली आहे. जगण्याची पद्धतच बदलत चालली. जे जगण्यात बदलतं तेच रंगभूमीवर काम करण्यात...

एका बाजूला "कन्या" उभं रहात होतं. दुसर्‍या बाजूने वास्तवाच्या आकलनात भर पडत चालली.

नाटकातला स्त्रीप्रश्न आणि स्त्री कलाकारांचे कलाकार म्हणून, माणूस म्हणून, समूह म्हणून पुढे ठाकणारे प्रश्नं. आणखी एक आयरनी. आणखी एक अंतर्विरोध...

त्यादिवशी १६ डिसेंबर २०१२ ला संध्याकाळी पाच वाजण्याच्या सुमारास ’कन्या’ सुरू झालं. सहाच्या आसपास संपलं. एक ’कहाणी’ सुफळ संपूर्ण झाली. थोडं इकडे थोडं तिकडे होतं, तेही झालं. आनंदी आनंद पसरला...

त्याच दिवशी रात्री नऊ वाजण्याच्या सुमारास तो प्रकार झाला. दिल्लीच्या बसमधला...

तीन तासांपूर्वी आम्ही सगळ्यांनी एका अत्याचारित तरूणीची ’उभी’ रहाण्याची प्रक्रिया अनुभवली होती आणि पुन्हा आयरनी समोर उभी राहिली होती...

ते कशाला... काही दिवसांपूर्वी एका महिला संस्थेनं स्वत:हून प्रयोग करण्यासाठी बोलावलं. अगदी योग्य व्यासपीठ. प्रचंड उत्साह. एक महत्वाची संधी...

मिळकत नाही स्वत:ची काही म्हणून नाराज असलेल्या, मिळकतीच्या संधीची बहुदा चातकाप्रमाणे वाट पहाणार्‍या एका प्रमुख कलावंताला तेव्हाच नोकरीचं आमंत्रण आलं... तिनं प्रयोग नाकारला... आयरनी...
पुन्हा, बदली कलावंत नाही. पुन्हा सगळं उभं करायला मी ही दुसर्‍या एका वेगळ्या दृष्टीने महत्वाच्या प्रकल्पात अडकलेला... 

पुढे काय?...

या सगळ्या मंथनातून माझीच एक जुनी कथा स्मरणात समोर येऊन उभी राहिली.

सर्वत्रच अंतर्विरोधाचं साम्राज्य पसरलेलं दिसतंय. एका बाजूला स्वत:च्या पायावर स्वत: उभ्या रहाणार्‍या स्त्रिया. त्याना उभं रहायला मदर करणारी माणसं, संस्था आहेत. स्त्रिया वेगवेगळी क्षितिजं पादाक्रांत करताएत... दुसरीकडे ’त्या’ तसल्या कहाण्या अंतहीनपणे वर्तमानपत्रातले कोपरे न कोपरे सजवताएत. वाहिन्या त्याच घटनांच्या बातम्या करून सजताएत.
देव, दैव, धर्म या संकल्पना एकिकडे मोडकळीला येताएत तर दुसर्‍या दिशेने उच्चशिक्षित लोंढा सिद्धिविनायक, शिर्डीकडे पायी जाताना, रांगताना, लोळण घेताना दिसतोय...
खरं काय खोटं काय...
वास्तव कठोर होतं, जळजळीत होतं...
ते आता शतखंडित झालंय म्हणे...
ते पकडता येत नाही कुणालाच...
मग काय करायचं?
पुन्हा पुराणांकडे, मिथ्सकडे जायचं? महाभारत, रामायण उघडायचं?
माझ्यासारख्या ब्लॉगरच्या हाती काय आहे?
एक एक टोक पकडणं... वास्तवाचं... समस्येचं...
"कन्या" हे त्यातलं एक टोक...
"कन्या" नंतर काय?
’भूक’ ही कथा अर्थातच क्रमश: सादर करतोय.
स्त्रीच्या जगण्याचं या क्षणी सापडलेलं आणखी एक टोक... ते टोक असल्यामुळे प्रातिनिधिक असेलच असं नाही...
गवसेल त्यानंतरही आणखी एखादं टोक...
टोकं जुळवून एखादं चित्र होईल का ते माहित नाही.
कोलाज मात्र नक्की होईल.
नाहीतरी आयुष्य म्हणजे दुसरं काय असतं?