घरात हसरे तारे...

दया तिचे नाव भूतांचे, पाळण आणिक निर्दाळण कंटकांचे...
भूता परस्परे जडो मैत्र जीवांचे...महाराजा... 

काय?... हो ऐकलं...
असतील शिते तर जमतील भुते...
आता भुते वर आणखीही श्लेषही साधू?... जगद्जननीचे भुते... दिवट्या, संबळ घेऊन जगद्जननीला आळवणारे...
सर्वत्र असा माहोल भरुन राहिलेला माहाराजा...
सगळ्याच वोळी कुठेनंकुठे कुणालानकुणाला लागू पडत असलेल्या...
भाषा वाकवावी तशी वाकते आणि विचार वळवावे तसे वळतात... महाराजा...
होय! होय!... येतोच आहोत शीर्षकाकडे... सुरवात बरी वाटली म्हणून सुटलो झालं...
खरं तर आता सुटका येत्या १९ तारखेनंतरच...
आधी सुटका लोकशाहीची आणि मग कुणा रायबागोयबाची... महाराजा...
महाराजा, महाराजा करतोय म्हणजे आम्ही कोण म्हणूनी कशास पुसता?... आम्ही असू लाडके... तर ते ही नाही आणि काय पुसता दाताड वेंगाडुनी... असंही आम्ही म्हणणार नाही...
आम्ही कुणीच नाही म्हणून आम्हालाच आम्हाला आम्ही म्हणावं लागतंय... एरवी पोटार्थीपण कुणाला चुकलंय?... होय.. तेच म्हणणार होतो मी महाराजा...
तर... घरात हसरे तारे असता, मी पाहू कशाला नभाकडे अशी कर्त्या गृहिणीसारखी अवस्था होऊन बसलेली महा- आता महाराजा ह्या पालुपदाचा जिम्मा तुमचा बरंका...
आता म्हणाल मध्ययुगीन काव्यपंक्तींकडून स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या भावगीत रम्य स्वप्नांकडे कसे आणि कशाकरिता वळलात?
वळणं, वाकणं बरीच आहेत... पुढे ध्येनतनान! ध्येनतनान! असा कमीना गजरही कदाचित होईल...
विकास महत्वाचा, तो कसा होतो, कोण करतं हे महत्वाचं नाही. आधुनिक समाजमाध्यमं महत्वाची. अशा विकासाबरोबर काय काय येणार हा विचार करायची उसंतच आम्हाला नाही... तेवढा, जेवढ्यातेवढ्यापुरताच विचार बहुमती सरकार आणतो का?... ते आपण अलिकडेच बघितलं...
पुन्हा पुन्हा शीर्षकाची आठवण करुन द्या... आताशा विस्मरणातच रमावसं वाटतं....स्मरणरंजनापेक्षा ते बरं... असं कुणीही म्हणेल...
इकडे तारे, तिकडे तारे सगळीकडे तारेच तारे...
तारेत बडबडतो आहोत ते असल्यातसल्या नव्हे मूलभूत हक्क बजावण्याच्या... सततची तार सटकत रहाण्यापेक्षा आणखी एखाद्या तारेच्या आधीन होणं केव्हाही महत्वाचं... व्यवहार्य...
स्टार उमेद्वार, स्टार प्रचारक, स्टार कार्यकर्ते, स्टार तुम्ही आम्ही... ही वेगळ्याच एका स्टार गुटख्याची मांदियाळी...
स्टार उमेद्वारांपर्यंत पोहोचणं सामान्याला कितपत शक्य? आम्हाला तरी नाही. ते येण्याची वाट पहातो आहे. दाराशी. हात जोडून. आमच्या. ही एकच वेळ त्यांची. मग आमचेच हात जोडलेले रहाणार. तेथे कर माझे जुळती....
अशांचा उल्कापात झाला तरच ते दिसणार. पानाच्या ठेल्यावर आणि कुठे कुठे... नको त्या ठिकाणी. 

नुसतं उभं राहूनही काहींचं भलं झालेले असणार की. ते जातील वरच्या आणखी कुठल्या चलनी पायरीवर...
स्टार प्रचारक... त्या, संघापासून गल्लीतल्या कबड्डी इत्यादी संघांपर्यंत पसरलेले... कोण, कुणाचा, कुठुन, कसला प्रचार करतोय हे समजणं दुरापास्त आहे बाॅ यंदा... हा नेहेमीच्यांच्या गटातला म्हणावा तर त्याच्यावर वरुन कुणी भलताच लादलेला...
स्टार कार्यकर्ता... जरा जास्त जवळचा. म्हणजे तो आपल्याला काय करत नाही जवळ. आम्ही आपले घाबरुन रहातो जवळ. त्याला गुरकवायची सवय, आम्हाला घाबरायची...
असला एक, एरियात दिसेचना. उमेद्वार जाहीर झाला तेव्हा भेटला. घुश्शातच होता. नेहेमी काय शोधत बसणार अशांच्या घुश्शाचं कारण. रात्री झोपताना तरी काढून ठेवत असावेत हे आपल्या घुश्शाचं आवरण. शुद्धीत असत असले तर. नाहीतर काय, ते सक्षम नरास सांगणे नलगे...
परवा एरियातल्या कोपच्यात वडापाव खाताना किंवा वडापाव खाताना कोपच्यात पकडला. वडापाव घुसला असल्यामुळे बोलता येत नव्हतं. घुश्शात बिश्शातची नाटकं झाली. आम्ही काही समोरुन हललो नाही.
आहेस कुठे?- आम्ही विचारलं.
"..ष्ठा!!!!" एवढाच उच्चार कानी आला आणि भलतंच मुळाक्षर कानामात्रेसकट आमच्या मनात उतरलं... आमचे डोळे विस्फारले. ते कधी नसतात विस्फारलेले? म्हटलं हा गडी सुप्रभाती करायच्या गोष्टी आत्ता काय करतोय. मग मी सहानुभूतीवर उतरलो, म्हटलं थांब आणतो पाणी. म्हणून मिनरल वाॅटरवाल्या केमिस्टाकडे झेपावलो. तो हातवारे करु लागला. मग तो आजुबाजूच्या अनेक अनेकरंगी टोप्यावाल्यांच्या कोलाजकडे बघू लागला. त्याचा अगदी बर्फी सिनेमा झाल्यावर माझ्या लक्षात आलं, कुठल्याही टोपीवाल्याकडे पाणी माग. रंग वेगवेगळे असले तरी अजून वेळ झाली नाहिए, पाणी बिनरंगीच असणार.. असं सुचवतोय तो... 

हो! या काळात विकत का घ्यायच्या वस्तू? राहता राहिला प्रश्न विविधरंगी टोप्यांचा. तर, एक तर त्या घालायच्याच असतात राजकारणात आणि अवघे धरु सुपंथ हे तर राजकारण्यांचं मूलतत्वच की...
वडापावच्या लगद्यासकट पाणी गिळून झाल्यावर माझा गैरसमज दूर झाला, अच्छा म्हणजे निष्ठा म्हणतोय हा... 
"अरे पण मग तू इथेच असायला हवंस आपल्या एरियात?"
"तू पण काय भाई! तो त्यांचा!"
"अरे पण तुझ्या- (इथे मी जीभ चावली) म्हणजे आपल्याच पक्षाचा ना?"
च्यक् असा आवाज करुन त्याने एकाच झटक्यात दोन्ही दाढांत रुतलेला लगदा आणि मी, सगळ्यांनाच साफ करुन मागे सारलं आणि कुठल्याशा टोपीवाल्याच्या बाईकमागे सरुन पुढे सरकला... तो दुसर्‍या त्याला मान्य असणार्‍या आणि त्याचं संचित भक्कम करणा-या स्टार उमेद्वाराच्या मागे लागला होता...
तुम्ही आम्हीही स्टारच की... १९ तारखेपर्यंत. उमेद्वारराजे म्हणून. तुमची आमची अवस्था काय?
ते आम्ही सांगू बरोबर. वर झालं असेल कनफ्युजन आमच्या समजण्यात... युत्या,  आघाड्याच जिथे च्यूत झाल्या- ही शिवी नाही हो- कर्तव्यात चुकल्या, समन्वयाच्या,  तर असं होणार की... सवय झालेली हो आम्हातुम्हाला, याने, त्याने आणि त्याने, ह्याने एकत्र रहाण्याची... मग आतून ते कसेही असोत. तो त्यांचा खाजगी मामला.
स्टार तुमच्या आमच्यांपैकी अनेकांना विकासाचा मुद्दा ज्याम पटलाय. पूर्वपीठिका या शब्दावरच त्यांचा विश्वास नाही. तो त्याना मान्य नाही आणि ते विजयी झाले आहेत... हा सूर्य हा जयद्रथ या न्यायाने... त्यांचा- तुम्ही त्याला काहीही म्हणा- सूर्य किंवा जयद्रथ, तो जन धन, जन गण करत चांगलाच तळपतो आहे... लोकशाहीच्या मार्गाने...
तरीही आम्ही ठोकतच रहाणार... जे जे मूलतत्ववादी आहे ते आम्ही धुत्कारतच रहाणार... ते सगळे मिळून शेवटी सगळे सारखेच असले तरी आम्ही अरेला कारे करतच रहाणार... पर्याय काय?... ते नका विचारु आम्हाला... एकाला पकडून झोडत रहाणार... जेवढे तुम्ही चढवणार तेवढे आम्ही बडवणार.. त्या एका ऐवजी काय? ते नका विचारु... ते आमचं काम नाही. दुसरा पडद्याआड तेच करतोय की आणखी काय, ह्याचा विचारच आम्ही विचार करणारे करणार नाहिओत तर! आता भोंगळपणा बस्स झाला. एक बाजू लावून धरायची म्हणजे धरायची बस्स!... कळलं? हा एक प्रवाह...
तरल बुद्धिमत्ता फार छळते. आर्त बनवते. नको नको ते दिसू लागतं. दिसणारं प्रखर, कटू वास्तव असतं पुन्हा... ते स्वत:ला मांडून घेण्यासाठीही छळून त्राही त्राही भगवान करुन सोडतं. भगवानावर विश्वास असो नसो... फार कठीण अवस्था. ते मांडून मोकळं होता येत नाही. टकमक टोकावर हत्तीच्या पायी जावं लागावं असं काही... फारांना ते समजतही नाही... आमच्यासारखा यकश्चित ब्लाॅगर आणखी काय थांग लावणार या अवस्थेचा?
त्यापेक्षा सोयीप्रमाणे सगळ्यातून स्वत:ला वजा करणं आणि सोयीप्रमाणे जोडून घेणं बरं.. इथे हे चित्र दिसलं, तिथे ते. हा माझ्याशी असं बोलला, मग तो. मी स्वत: या सगळ्या गुंत्यातून, पसार्‍यातून मोकळा... दिलकी भडास निघाली बस झालं.. मला स्वत:ला काय लागू आहे? लोकशाही आहे. पटेपर्यंत राहू नाहीतर आहेतच अनेक तारांगणे या पृथ्वीतलावर विचरायला प्रतिभाबले... आम्हाला वगळा झणी गतप्रभ होतील अशी जी... ग्लोबल नेटिझन्स झालोच आहोत, ग्लोबल सिटिझन्सही होऊ... ती जास्त मोठी लोकशाही... असेना का! जबाबदारी कोणावर आहे? आम्हाला काय लागू?... लांबचा विचार आम्ही केलाच आहे जास्त विचार न करता... परदेशस्थ हे देशस्थ, कोकणस्थ इत्यादींसारखं वर्गवैभव केव्हाच होऊन बसलंय की... तेवढ्यापुरताच विचार करुन दूरदेशी की दूरदर्शी- ते तुम्ही सांगा बुवा- आम्ही पडलो विंग्रजीमाध्यमी- होता येतं ते असं...
तेवढ्यापुरता विचार किती बरा... ते तरुण आहेत, छान आहेत, पूर्वजांचा प्रभाव असणारच की... कुणी बोलत नाही, ते बोलतात तरी, मुद्याचं, विकासाचं... बोलतात हेच खूप... तेवढाच विचार सध्या करु... चेहेर्‍यामागचा चेहेरा, खरा हेतू यांचा आत्ताच कशाला पसारा...
त्या पुढे...
सर्व सामान्य स्टार... पादचारी... अल्पसंख्येत गेलेले... शारीरीक कारणांसाठी चालण्याचा व्यायाम घेणारे का असेना... त्यांचं काय? त्यांचं थोडक्यात असं-
तो चालत चालत वळला. त्याच्या पुढ्यात अ‍ॅक्टिवा. तीवर तीनचार टीनएजर्स. दोघांच्यामधे लाठ्यांचा गठ्ठा आडवा लावलेला. कसलासा संकेत घेत असल्यासारखे, ते अ‍ॅक्टिवाचं नाक फुटपाथला लावून. फुटपाथवर इमारतीच्या तळमजल्याआत खोलवर, आरपार घुसलेलं कसलंसं प्रचार कार्यालय. 

तो निर्विकार विमनस्कतेने सगळ्याला सामोरा. सगळ्याला. शून्य नजर वळवून मार्गस्थ. प्रगत झाल्यावर सद्यस्थितीतल्या प्राप्त मार्गावर... अचानक त्याच्या रस्त्याकडच्या उजव्या कोपराच्या आणि पंजाच्या मधल्या फोरआर्मवर जबरदस्त दणका. बाईकवाल्यांचं काही नवीन नाही म्हणून त्यांची 'चोरी तो चोरी औ फुकटकी सीनाजोरी' म्हणून त्यांच्याकडे चिडकं  केविलवाणं दुर्लक्ष करण्याच्या प्रयत्नात तो. तर समोर वेगाने पुढे चाललेलं ते चौबल सीट नेतृत्व संकेत मिळवून मार्गस्थ झालेलं. त्याच्याकडे वळून वळून पहात. तो त्यांच्या नजरेतला अर्थ जाणून घेण्यापेक्षा त्या लाठ्यांच्या आडव्या गठ्यावर एकाग्र. 

'एक लाठी उतनी असरदार नही होती... आईए, लाठिओंका गुच्छ बनाएँ... ताकत बढाएँ...' लहानपणी ऐकलेलं त्याच्या मनात रुंजी घालू लागतं... कशासाठी?... ह्या झेंड्यांच्या ओक्याबोक्या लाठ्या? की कापडी फलकांचा दोन्ही बाजूचा आधार?... की भलत्याच कशासाठी?... पापभीरुरुपी अहिंसा त्याचा कब्जा घेते... कान, तोंड यांच्यावर झडपा बसल्याच आहेत. डोळ्यांवरच्या नैसर्गिक झडपांच्या जलद हालचालींआधीच समोरच्या लाठ्याकाठ्या वेगाने अदृष्यमान होतात. मनुष्याने अ‍ॅक्टिवासारखी अस्त्रे बनवली त्याबद्दल तो भवतालाचे आभार मानतो...
तो पुन्हा वळतो. एक फकीर महापालिकेच्या दिव्याच्या चंदेरी खांबावरच्या उभ्या आयताकृती पेटीवर आपलं धुनीपात्र ठेवण्याचा प्रयत्न करत असतो. तो चरकतो. अशावेळी अशा कृतींना चटकन रोखायचं असतं हा विचार त्यानं अंगी बाणवलेला नसतो...
विचाराने छळून घेण्यातच धन्यता मानणारा तो. यावेळी तो पुढे जात राहिला पण पुन्हा पुन्हा मागे वळून तो त्या फकीरी कृतीकडे पाहू लागला. फकीराला शरीरधर्म जास्त अनावर झाला असावा. धुनीपात्र जमिनीवर ठेवणं धर्मात बसत नसावं, अशी आपल्या धर्मातल्यासारखी त्याने आपली समजूत करुन घेतली. मार्गातल्या पुढच्याच खांबावर एक उमेद्वार लटकला होता. बांधणीच्या तुर्रेदार फेट्यातून त्याचं भूमिपुत्रपण लपत तर नव्हतंच- त्याला काही अमुक एका रंगाची, पॅटर्नची गरज नसते आता. हे एक महत्वाचं कार्ड आणि आता खुर्ची माझीच असा झळकणारा आत्मविश्वास त्याच्या चेहेर्‍यावर मोहोर उठवून होता. स्टुडिओवाल्याला फ्लॅशचीही गरज लागली नसेल... तो त्या उमेद्वारावरुन पुढे आला आणि चरकला. समोरच होतं उमेद्वाराचं कार्यालय. भल्या मोठ्या वॅनमधेच... ओसंडणारं... आत काळोख... त्यात सावल्या... काही मोजताएत त्या?... काय? ... त्यांच्या हातात असेल नसेल ते त्याला अधांतरी अंधारात दिसू लागतं... साक्षीदारपणा नको भलता म्हणून तो नजर काढून घेतो... समोर नाक्यावर दंडुकेधारी घोळका... वॅनला पाठमोरा... तो मनात म्हणतो, यार याना तर धाड घालायला ठेवलंय. हे पाठमोरे काय मोजताएत... टोकाचा सडेतोडपणा त्याला झेपत नाही. मग तो कासव होतो... अंग चोरत अबाऊट टर्नच्या धंद्याला लागतो....
... मगाशी त्या फकीराला रोकलं असतं, टोकलं असतं आणि ते या ओसंडत्या पित्त्यांपैकी कुणी बघितलं असतं आणि ते तसले मूलतत्ववादी की कुणी असले... निष्क्रियता ही कृती किती योग्य असते यावर त्याचा पुन्हा एकदा ठाम विश्वास बसतो...
आपल्या चालण्याच्या व्यायामावरुन परतताना त्याला वेगळ्या जागी पुन्हा तो फकीर दिसतो. कॉंक्रिट जमिनीवर उकिडवा बसलेला. धुनी जमिनीवर ठेवून. हात्तिच्या.. ठेवतात तर ह्यांच्यातही जमिनीवर... त्याच्या एका बाजूला रेडिमेड धुपाची पावकिलोची प्लास्टिक पिशवी,  धुपानं धुरकटलेला चमचा पडलेला. ओकीबोकी धुनी होतीच. लांबलचक अंगरख्याच्या खिशात हात घालून तो माचिस शोधत असावा. आज जुम्मा, दिवेलागण... शरीरधर्म आणि जिवीतकार्यकारण कुणालाच चुकत नसतं... असं फिलाॅसाॅफिकल झाल्यावर त्याला खूप बरं वाटतं. आध्यात्मिक झाल्यावरही त्याला असंच वाटत असतं. या दोहोंत फरक काय? हा नवा किडा सोडून घेऊन स्वत:त, तो चालण्याच्या व्यायामाच्या सुफळ संपूर्णतेकडे कधी वळतो, त्याचं त्यालाच कळत नाही...
...तेव्हा, या बहुस्टारी प्रवचनानंतर... सर्वांभूती सहानुभूती निर्माण झाली आहे देवा...
नभाकडे पहावंसुदीक वाटत नाही... आता कसलीच काळजी उरली नाही...
फक्त एकोणावीस हा आकडा दिसतो आहे. तो विदर्भाकडे निर्देश करतो आहे का? ते तुम्ही पहा...
विजय होणार, पराजय होणार... सेलिब्रेशन्स होणार त्यावेळी जेते आणि जीत गळामिठी घालणार. घोडेबाजाराची हीच तर सुरवात असं तुम्ही आम्ही म्हणत रहाणार...
मग आहे दिवाळी... सण मोठा नाही आनंदा तोटा... तेव्हा नो कटुता...
मग ख्रिसमस... अल्पसंख्याकांचा सण...
मग वर्षाखेर... बहुसंख्याकांचा पिण्याचा सण...
घोडेबाजाराला पुरेसा अवकाश- अशी तुम्ही आम्ही तरीही कुरापत काढू... राजकारण्यांचं दु:ख तुम्हाआम्हाला कधी कळलंय? पाण्यातल्या माशाचे अश्रू कोणाला दिसतात?.... कोण- कोण म्हणालं ते नेटवरच्या दिसतात?... काय? नेटमधल्या?... तुम्हीही या बोटावरची त्या बोटावर करायला लागलात तर?... हेच मला तुमचं आवडत नाही!...
तर, वर्षारंभ... संक्रांतीपर्यंत तेच तर चालू राहील... मग संक्रांत येईल... कुणावर नव्हे! सण म्हणून येईल... तेव्हा शुभमुहुर्ती छत्रपतींची साथ कुणाला हे दृगोचर होईल...
अगदी ग्रहबलावरच रहायचं तर नंतर शिमगा... एका वर्षात एकच शिमगा व्हावा, नाही?... दाकृ काय म्हणतात, विचारावं लागेल...
आरे पण पाडवा आहेच की गाढवा- हे आम्ही स्वत:शीच म्हणतोय- पाडवा आहेच... नव वर्ष... आपलं... भूमिपुत्रांचं... गुढ्यातोरणांचं... आणि अर्थातच रामराज्याचं.... रामराज्य येणार, राममंदिराचं काय ते तुम्ही शोधत रहा...
रामराज्य येणार तोपर्यंत सगळ्या सेटलमेंटी संपलेल्या असणार...
नवी विटी नवे राज्य... विटी तीच ती धार काढलेली असली तरी राज्यकारभार धारदार असणार ही तुम्ही आम्ही खात्री बाळगू...
स्वप्नांच्या नभांगणांतून आता सत्यात उतरु. सत्य म्हणजे नक्की काय, कुठलं वगैरे खोलात नको जाऊया...
जोडून सुट्टी नाही तेव्हा बाहेरगावी नको जाऊया... साफसफाई होतच राहील दर दिवाळीला. आधी लगिन लोकशाहीचं लावूया...
एक मूलभूत हक्क बजावू... तो कितव्या महत्वपूर्ण स्थानावर आणून ठेवला गेलाय, याचा विचार सोडून देऊ...
निळं बटण दाबू... त्याआधी ते कुणासमोर आहे त्याला मात्र नीट पारखून घेऊ... लोकशाहीचं निळं निरभ्र आकाश दिसू लागण्यासाठी तो एकमेव आधार आहे तुम्हाआम्हाकडे...
निरभ्र नभातले चमकणारे तारे आणि या घरातले हसरे तारे तेव्हाच कदाचित एकरुप होतील सारे...

डेडलाईन (प्रजासत्ताकाची?).. भाग अखेरचा..

भाग २ इथे वाचा! 

“बसा! खाली बसा इटक्याल! फ्रीडम फायटर कोण आहे इथं? तुम्ही का मी?.. बसा!.. अहो भडकायला काय आता नवतरूण नाही राहिलात तुम्ही!”

“सॉरी सर! पण तुम्ही एकदम वेगळ्याच ट्रॅकवर-”

“हाच ट्रॅक खरा आहे इटक्यालसाहेव! हाच ट्रॅक! आणि आमचे आदर्श होते आमचे नेते!”

“काऽऽय?” इटक्यालचं तोंडच विस्फारलं. राधाबाईंना त्याची काळजी वाटू लागली. दहिहंडीसाठी हुकमी उतरंड रचावी तसे आण्णा बोलत होते.

“नारे द्यायचे आणि बाजूला व्हायचं! मग त्यात सत्राशेसाठ आहुत्या पडल्या की स्वदेशीची चळवळ सुरू करायची. ती लोकांनी डोक्यावर घेतली की अचानक मागे घ्यायची. वसाहत म्हणून मान्यता द्या, चालेल! संपूर्ण स्वातंत्र्य कशाला? पोरांना फाशी जाहीर झाली, त्यानी उपोषण केलं.. आपण आपल्याकडे लक्ष वेधून ठेवायचं देशाचं. आपल्यापेक्षा मोठं कोणी होता कामा नये. ते त्यांचं राष्ट्र मागताहेत, देऊन टाका झालं, उगाच.. हे.. माझे तरी आदर्श होते इटक्यालसाहेब आणि मी योग्य ते संकेत घेण्यात-”

“काय बोलताय तुम्ही हे? कुणाबद्दल बोलताय? हे-हे-हे कसं-”

“छापायचं! असं म्हणायचंय ना तुम्हाला इटक्याल?.. की खरंच तुमच्याकडे ती वस्तू आहे?.. सात्विक संताप का काय म्हणतात ती? आत्तासारखंच सगळं होतं तेव्हा.. दरोडे घातले जात होते, राजकारणात एकमेकांच्या अपेक्षांची कापाकापी होती, ताम्रपट वाटपात भ्रष्टाचार झाले ते पुढे पण चळवळीचं नेतृत्व कुणी करायचं-”

“हे..हे-हे-हे भयंकर आहे! भयंकर!.. तुमच्यासारख्या माणसानं हे असलं सगळं- मॅडम-हे-हे तुम्हीतरी-”

“हे जास्त सनसनाटी आहे नाही मिस्टर इटक्याल! खरं नाही वाटत तुम्हाला? की तुमच्या उपयोगाचं नाहीए हे?.. आता पुढे सांगतो. ब्रिटीश काही आपल्याला घाबरून नाही पळून गेलेऽ.. आपल्यासारख्यांच्या या अवलादीची पूर्ण कल्पना होती आणि खात्री होती त्याना-”

“क-कसली? कसली?”

“पुढच्या पन्नाससाठ वर्षांत पुन्हा देश विकायला ठेवणार आहे ही अवलाऽऽदऽ पुन्हाऽऽ.. आणि तेव्हा सगळी तरूण पोरं परदेशात स्थाईक झालेली असणार आहेत.. राहिलेली स्वत:त, चंगळवादात आणि बुवाबाजीत अडकलेली असणार आहेत.. घोटाळे हा सरकार आणि नोकरशाही यांचा हक्क होणार आणि.. उथळ मनोरंजन आणि सनसनाटी याशिवाय वर्तमानपत्रात काहीही उरणार नाही.. अन्य माध्यमांची बातच सोडा! छापणार आहात तुम्ही हे सगळं?”

अचानक लालबुंद होऊन आण्णा थरथरत उभे राहिले. प्रतिध्वनिसारखा तोच तोच प्रश्नं विचारत राहिले, “छापणार आहात तुम्ही हे सगळं?”

इटक्याल अचानक शांत झाला. पत्रकारितेचं कातडं पांघरून तो पूर्ण भानावर आला. आपलं जे काही सामानसुमान होतं ते आवरून तो तितक्याच शांत, सावधपणे मार्गस्थ झाला तेव्हा आण्णासाहेब थरथरत होते. त्यांचा चेहेरा अजुनही तांबडालाल होता. राधाबाईंच्या डोळ्यातून घळाघळा पाणी वहात होतं. आण्णासाहेबांना त्यांनी घट्ट धरून ठेवलं होतं.

इटक्याल रस्त्त्यावर आला. त्यानं तेच ते आपलं बहुउद्देशीय अत्त्याधुनिक यंत्र बाहेर काढलं. त्यावरचा एकच नंबर दाबला. त्या नंबराखाली प्रत्यक्ष संपर्क क्रमांक साठवलेला होता.

“हॅलोऽहॅलो सर, म्हातारा बराच तिरसट निघाला. आपल्या लिस्टवर दुसरं नाव कुणाचं आहे सांगा. आज रात्रीची डेडलाईन आहे!”          (समाप्त? की पुढे असंच चालू? कधीपर्यंत?)

२) डेडलाईन (प्रजासत्ताकाची?)

भाग १ इथे वाचा! 

इटक्यालला ’हो’ म्हणणं भाग पडलं. त्याला हे काम झटपट उरकायचं होतं पण म्हातारा खट वाटत होता. इतर फ्रीडम फायटर्ससारखा गलितगात्र नव्हता. उतावीळ नव्हता स्वत:बद्दल बोलायला. आण्णा त्याला निरखत होते

“तुम्ही, इटक्याल, टेलिफोनबूथ वाटपाचं प्रकरण धसास लावलंत खरं पण तुमचे सहकारीच काय तुमचे मालकसुद्धा नाराज झाले तुमच्यावर. एकदम सगळ्यांपेक्षा खूपच मोठे झालात हो तुम्ही! ‍हाऽहाऽहाऽहाऽऽऽ.. शोध पत्रकारितेच्या महत्वाच्या खात्यातून तुम्हाला टाकलं जनरल इंटरव्ह्यू सेक्शनमधे. आमच्यासारख्या थडग्यांच्या मुलाखती घ्यायला! हा हाऽहाऽऽ..” राधाबाईंनी चपापून इटक्यालकडे पाहिलं. ही तर सुरवात होती आणि कदाचित इटक्यालच्या मदतीला राधाबाईच धावून येणार होत्या. इटक्याल काही लेचापेचा गडी नव्हता. त्याचा चेहेरा भावनाशून्य झाला. त्यानं आपलं ते भ्रमणध्वनिवजा अत्त्याधुनिक यंत्र टेबलावरून पुन्हा आपल्या हातात घेतलं आणि ज्याला आण्णासाहेब आजकालच्या जनरेशनचं मोबाईल टुचुक्‍ टुचुक्‍ करणं म्हणायचे तसं करत तो त्याच्याशी खेळू लागला. आण्णासाहेबांच्या ते लक्षात आलंच. “हऽहऽहऽहऽऽ.. पत्रकारितेत गोपनीयता फारच महत्वाची असते नाही इटक्याल? तरीही विचारतो, ज्या मुलाच्या प्रतिज्ञापत्रावरून हा घोटाळा तुम्ही उजेडात आणलात त्या मुलाला मिळाला का हो बूथ?- म्हणजे भविष्यात तसं काही होण्याची शक्यता? हऽहऽ.. नाही!- जवानांच्या विधवा, अपंग, स्वातंत्र्यसैनिक या सगळ्यांचेच बूथ परत मागितलेत हो सरकारनं! त्या मुलाला प्रतिज्ञापत्र द्यावं लागलं म्हणजे असंख्य प्रयत्नं करून पैसे खरचून त्याला बूथ मिळालाच नाही, तेंव्हा-”

“मिस्टर कुरूंदवाडकर! मे वुई स्टार्ट वुईथ योर इंतरव्ह्यू? आज मला प्रजासत्ताकदिनाची अर्ध्याच्यावर पुरवणी कव्हर करायची आहे ऍंड यू नो आय ऍम अ सॅलरीड पर्सन. नोकरीवर लाथ मारणं हा वाक्प्रचार इतिहासजमा झालाय आता. उलट गदा येऊ नये म्हणून- तुम्ही जे काही विचारताय त्याचं उत्तर काळच देईल असं मला वाटतं. ’स्वातंत्र्य चळवळीतले तुमचे दिवस’ हा तुमच्या मुलाखतीचा विषय. जवळजवळ अर्ध पान तुम्हाला ऍलोट केलंय. तुम्ही प्रसिद्धीपासून सतत दूर राहिलात. महाराष्ट्रातल्या महत्वाच्या उठावांमधे तुमचं नाव सतत घेतलं जात होतं. महाराष्ट्रात ताम्रपट दिल्या गेलेल्या पहिल्या तुकडीत तुमचं नाव होतं. सत्तेत, पक्षकार्यात तुम्ही सामील झाला नाहीत. विधायक कार्यांना पाठिंबा देण्यात आणि विधायक विरोध करण्यात तुम्ही नेहेमीच आघाडीवर राहिलात. खरं तर पेपरवाल्याना उभं न करण्याबद्दल तुमची ख्याती पण निदान आम्ही तुमची भेट घेण्यात तरी यशस्वी ठरलो. आपण तुमच्याबद्दल बोलूया! चला! हे मी दाबलं या माझ्या यंत्राचं बटण. हे चालू झालं ध्वनिमुद्रण. बोला!”

“हाऽहाऽहऽहऽ.. इटक्याल गृहपाठ चांगला आहे तुमचा. खरंच चांगला आहे. चलाखही आहातच. एवढा.. घोटाळा उजेडात आणलाय तुम्हीऽ.. माझ्याबद्दल बरंच बोलायचंय मला.. कधी नव्हे ते! राधाबाई.. तुम्हीही ऐका.. हरकत नाही ना इटक्याल तुमची? राधाबाई इथे असल्यातर? आं?.. हाऽहाऽहऽहऽ.. तर.. ’चलेजाव’च्या वेळी मी जेमतेम वीस वर्षाचा होतो. नुकताच म्याट्रिक झालेला. कुणाचंही लक्ष वेधून घेण्याचं मला अप्रूप. कुणाचंही. मग काय करायचं?.. म्हटलं मारूया उडी. भित्रे काही कमी नव्हते गावात. म्हटलं उडी मारली चळवळीत तरच उठून दिसू! हाऽहाऽहाऽहाऽ..”

इटक्याल उडालाच. हे असलं काही अनपेक्षित होतं त्याला. तो राधाबाईंकडे बघायला लागला. राधाबाई विस्मयचकीत, डोळे विस्फारून आण्णांकडे बघत होत्या. आण्णासाहेब हसतच होते. इटक्यालला रहावलं नाही.

“सर!.. म्हणजे राष्ट्रप्रेमानं भारून-”

“छ्याट्‍!.. अजिबात नाही! खोटंय ते!”

आता दचकण्याची पाळी राधाबाईंची होती. त्यांनी पदर तोंडाला लावला.

“काय कुणास ठाऊक कुठून माझ्यात ती लक्ष वेधून घेण्याची प्रवृत्ती आली. मी सतत बैचेन असायचो. अभ्यासात, खेळात फारशी गती नव्हती. ’चलेजाव’ आलं, मी वाटच पहात असल्यासारखं. मोठी रिस्क होती इटक्यालसाहेब मोठी.. पण मी घेतली. लाठ्या घेतल्या, काठ्या झेलल्या.. सगळे बरोबर आहेत ना हे बघून तुरुंगातही जाऊन आलो. अभ्यासाची पुस्तकं घेऊन.. लक्ष वेधून घेण्याचा आणखी एक प्रयत्न. अभ्यासात खंड पडू दिला नाही. इतरांची बैचेनी मला नव्हती. जलेजाव म्हणूनही ’ते’ जात नाहीएत, देशावरची गुलामगिरी संपत नाहिए.. गावाचं लक्ष मी माझ्याकडे वेधून घेतलं होतं, माझं काम मार्गावर होतं मला कसली बैचेनी?-”

इटक्याल आता पॅनिक झाला. राधाबाईंचा तोंडावरचा हात आता कपाळावर गेला. आण्णा तंद्रित जाऊन स्वत:शीच हसत होते. वेड्यासारखे.

“सर!.. सर!.. मग कलेक्टर कचेरीवर तिरंगा फडकवलात युनियन जॅक उतरवून त्या प्रसंगात तुमचं नाव अग्रेसर-”

“का असणार नाही? का असणार नाही! हाऽहाऽऽहाऽहाऽ कामाला होतो मी तिथेच. कलेक्टरला बदली हवी होती. त्याचं सगळं तुंबलेलं काम मी पूर्ण करून दिलं. ब्रिटीश असे होते, तसे होते, शिस्तीचे भोक्ते होते हे आपलं फुकाचं कौतुक! कंटाळला होता बिचारा. म्हणाला, मी जातो, पुढचा विलायतेहून यायच्या आत काय़ वाट्टेल ते करा. मी आतल्या गोटात लगेच खबर पोहचवली-”

“सर हे फार होतंय! म्हणजे हे तिरंगा फडकवणं, युनियन जॅक उतरवून, हे आजच्या कुठल्याही राजकीय नेत्यानं ध्वजारोहण करण्याइतकं सोपं होतं म्हणायचंय तुम्हाला? फ्रीडम फायटर्सनी जीवाची बाजी लावून-”

इटक्याल संतापून कधी उभा राहिला हे त्याचं त्यालाच कळलं नाही. 

“बसा! खाली बसा इटक्याल! फ्रीडम फायटर कोण आहे इथं? तुम्ही का मी?.. बसा!..”    (पुढे चालू)

१) डेडलाईन (प्रजासत्ताकाची?)

पत्रकार इटक्याल आण्णासाहेबांच्या घरी आला. आपल्या न्यूज एजन्सीनं दिलेलं पत्रं त्यानं आण्णासाहेबांना सादर केलं आणि काहीही न बोलता त्यानं खिशातलं अत्त्याधुनिक भ्रमणध्वनिवजा यंत्र बाहेर काढलं, त्यातल्या ध्वनिमुद्रण विभागाची कळ दाबली आणि म्हणाला, “बोला!”

आण्णासाहेब त्याच्याकडे पहात राहिले. हातातल्या पत्राची घडी टेबलावर ठेवून त्यानी शेजारच्या शिसवी खुर्चीकडे हात केला, म्हणाले, “आधी बसून घ्या!” इटक्याल तसाच घुम्यासारखा बसला. आण्णासाहेबांनी आतल्या खोलीच्या दारात उभ्या असलेल्या राधाबाईंकडे पाहिलं. त्या आत गेल्या. आण्णांनी तशीच दुसरी खुर्ची ओढून घेतली, आवाज न करता आणि तिच्यावर बसले. दोघांच्या मधे टेबलावर इटक्यालनं नुकताच ठेवलेलं त्या अत्त्याधुनिक ध्वनिमुद्रणयंत्राकडे निर्देश करत ते म्हणाले, “सध्या बंद करा हे!” इटक्यालनं तोंडानं मच्‍ असा आवाज करत ते यंत्र स्वत:जवळ ओढलं आणि ओढत असतानाच सफाईने ते बंद केलं. मग त्यानं आण्णांकडे पाहिलं. आण्णा त्याच्याकडे रोखून बघतच होते.

“माफ करा पण आज तुम्ही मनापासून नाही आलाहात माझी मुलाखत घ्यायला!”

“तसं नाही सर..” असं म्हणत इटक्यालनं एक नि:श्वास टाकला.

“तुमचं नाव इटक्याल. बरोबर आहे नं माझं उच्चारण?”

“हो सर!”

“म्हणजे.. मधे टेलिफोनबूथ वाटण्यासंदर्भातला घोटाळा बाहेर काढलात तो तुम्ही!”

इटक्यालनं नुसतीच मान डोलावली. आण्णांनी त्याच्याकडे बघितल्यावर त्याला औपचारिक प्रेसछाप हसावं लागलंच.

“मग बरोबर आहे! माझ्यासारख्या यकश्चित स्वातंत्र्यसैनिकाची मुलाखत घेण्यात तुम्हाला काय इंटरेस्ट असणार?”

“नाही! तसं ना-“

“नाही कसं? एक ढोबळ मुलाखत. उच्छृंखल रंगीत पुरवणी सजवण्यासाठीची. पार्श्वभागी तिरंगा. ऑफसेट सफाई. दरवर्षी एक नवीन स्वातंत्र्यसैनिक. घ्या! कॉफी घ्या!”

“पेपरचं काम म्हणजे..” पुन्हा प्रेसछाप हसत इटक्यालनं राधाबाईंनी नुकत्याच आणलेल्या ट्रेमधून कॉफीचा कप घेतला. आण्णांना एक कप देऊन राधाबाई दिवाणावर बसल्या. सगळ्यात आधी आण्णांनी कॉफीचा कप, ती जवळजवळ एका घोटात पिऊन खाली ठेवला आणि राधाबाई नेहेमीसारख्या हसल्या. खाकरत आण्णासाहेब म्हणाले,

“इटक्याल.. तुम्ही डिसइंटरेस्टेड आहात.. याचं आणखी एक कारण सांगू?”

इटक्यालला ’हो’ म्हणणं भाग पडलं. त्याला हे काम झटपट उरकायचं होतं पण म्हातारा खट वाटत होता. इतर फ्रीडम फायटर्ससारखा गलितगात्र नव्हता. उतावीळ नव्हता स्वत:बद्दल बोलायला. आण्णा त्याला निरखत होते…  (पुढे चालू)