एक मंदिर..

एक मंदिर
शहराच्या मध्यभागातलं.. तळ्याच्या पार्श्वभूमीवरचं.. त्याची रचना करतानाच सगळं लक्षात घेऊन रचना केलेली.. प्रवेश कमानीतून आत शिरतानाच मंदिराचं लांबवर दिसणं.. स्वच्छ तळं.. पांढर्‍या शुभ्र इमारतींचा भोवताल.. केवढा मोठा परिसर.. तो सतत तसाच शुभ्र ठेवणारे सतत राबते स्वयंसेवक.. ध्वनिक्षेपक चालू पण ते प्रसारित करतात फक्त गायली जाणारी संयत सुरातली भजनं.. गर्दी पण नकोसा रेटा नाही. रांगेत सारं व्यवस्थित. आपलेच लोक रांगेत गजबज करणारे (पुण्याबिण्याकडच्या भक्तीणी?) बराच वेळ वाट बघून एक वृद्ध भक्त सरदारजी त्याच्या मागे उभ्या असलेल्या तरूणाला मला सांगायला सांगतो, त्या नको तिथे नको त्या गप्पा मारून शांततेचा भंग करणार्‍याना कृपया गप्प बसायला सांगा. आम्ही खूप लांबून दर्शन घ्यायला आलो आहोत. महिलांना ते सांगितल्यावर त्या चिडीचूप. अमृतसरच्या स्वर्णमंदिर अर्थात हरमंदिरसाहिबचं पहिलंच दर्शन प्रचंड सुखावणारं. प्रवेश घेतानाचीच वहातं पाणी असलेली कृत्रिम घळ. त्यात पाय बुडवून त्यापुढच्या लांबलचक हिरव्या काटेरी पायपुसण्यावर पाय पुसून कमानीत शिरायचं. तरीही पायाला राहिलेल्या पाण्याने अस्वच्छ होणार्‍या संगमरवरी पायर्‍या तत्परतेने पुसणारे सेवक/सेविका. कमानीतल्या उतरत्या पायर्‍यांवरून समोर लांब दिसणारं, तळ्यातलंच वाटणारं लोभसवाणं स्वर्णमंदिर. लांबलचक रांग तरीही शिस्तीत उभी राहिलेली जनता. कानावर पडणारं भक्तिरसपूर्ण गायन. वाटेत, मंदिरात, आत कुठेही कुणाच्या तसबिरी नाहीत, हे ह्यानं दिलं, ते त्यानं असा जिथे तिथे असणारा उल्लेख नाही. मला सगळ्यात आवडलेलं वैशिष्ट्य शीखपंथाचं ते म्हणजे त्यांचा सर्वेसर्वा गुरूग्रंथसाहिब! विविध शीखगुरूंनी संपादित केलेला ग्रंथ सर्वोच्चपूजनाचं स्थान ठरणं यातच केवढी सूचकता आहे, नाही? कुठल्याही गुरूची तसबीर, त्याच्या जीवितकार्याचा तपशील मंदिरात कुठेही दिसत नाही याची त्याला जोड! खरंच नतमस्तक व्हावसं वाटलं. तळमजल्यावरची समाधी, वरच्या मजल्यावरचा भलाथोरला गुरूग्रंथसाहिब आणि त्याशेजारचं अकाल तख्त याखेरीज लंगर इत्यादी प्रत्यक्ष बघायला मिळालं नाही.
आत शिरल्यावर एक कचकच, एक सलसुद्धा मनाला बोचत होता. तो होता ऑपरेशन ब्ल्यू स्टारचा! कारणं काहीही असोत अशा पवित्र ठिकाणी प्रचंड नरसंहार झाला. त्यातून आणि काय काय उद्भवत गेलं.. खूप वाईट वाटलं..
आज बघताना सारं चित्र कसं छान दिसतंय पण अकाली-निरंकारींमधल्या दंगली आणि खलिस्तान चळवळीने घेतलेलं उग्र रूपही यामागे आहे ह्याचा विचार अस्वस्थ करतो. धर्म म्हटला की त्याचा अतिरेक करायचाच असं काहीतरी आपल्या देशाचं विधीलिखित आहे का?  

अमृतसरीयां दी हॅट्टी!

हे शीर्षक मात्र वेगळेपणासाठी दिलंय हे सुरवातीलाच कबूल करतो! :) म्हणजे लिहायचंय अमृतसरबद्दलच. शिवाय हट्टी की हॅट्टी (Hatti) याबद्दल साशंक आहे. ती शंकाही कुणी दुरूस्त केल्यास स्वागत. इथली हट्टी पंजाबीतली आहे हं मराठीतली नव्हे. मराठीतल्या हट्टीशी माझा दुरान्वयानेही संबंध नाही. (असं मीच आपलं माझ्या मनात म्हणतो! :D) पंजाबीतली हॅट्टी किंवा हट्टी म्हणजे दुकान. पंजाबी भाषा खरंतर अजिबात कळत नाही पण दुकानांवरचे गुरमुखीतले फलक बारकाईने बघितल्यावर ते हॅट्टी असावं असं वाटलं. प्रदेशातल्या बर्‍याच दुकानांवर ’बब्बी दी हॅट्टी’, ’अमृतसरीयां दी हॅट्टी’, ’खन्ने दी हॅट्टी’ अशी नावं किंवा उपनावं आढळतात. हट्टी- हॅट्टी मधे काय बरोबर ते जाणकार सांगतीलच. पण मी इथे केवळ दुकानांबद्दल नाही सांगणार. अमृतसर बाय रोड किंवा रस्तामार्गे अमृतसर असा थोडासा अनुभव घ्यायला मिळाला त्याबद्दल सांगेन.
प्रवासवर्णन या प्रकाराचं काय करायचं हे तुमचं एव्हाना ठरलं असेलच. म्हणजे ज्याला कुणाला वाचावसं वाटतं, वाटत नाही किंवा मधे एका सार्वजनिक संस्थळावरच्या चावडीवर प्रवासवर्णन इत्यादीवर साफच काट मारून तात्विक (?) इत्यादी वादसंवाद करून नेमकं भाषाविषयक ज्ञान वाढवण्यावर भर देण्याची सल्लावजा सूचना दिली गेली तसे तुम्ही असाल; जसे असाल त्याप्रमाणे या, वाचा, प्रतिसाद द्या. आपणा सर्वांचंच इथे स्वागत आहे! आज मात्र निदान सुरवात तरी आम्ही आलो, पोचलो, विसावलो इत्यादी पद्धतीची, ठोकळेवजा प्रवासवर्णनात असते तशीच असणार, हेही आधीच जाहीर करतो! :) ठोकळेवजा अनुभव, ठोकळेवजा भाषा, ठोकळेबद्ध की काही भाषा अभिव्यक्ती असं सगळं काहीतरीही त्या ’तात्विक’ इत्यादीतलं असणार हे तुम्ही ओळखलं असेलच. एखाद्या भाषावृद्धीविषयक (तात्विक) चर्चेमुळे एखाद्या ब्लॉगर म्हणवून घेणार्‍याच्या असलेल्या डोक्याला चालना मिळते ती अशी! असो! :D आपण चाललो होतो अमृतसरच्या रस्त्याने. तात्विक इत्यादी वळण सध्या घेण्यापेक्षा स्वभावधर्माप्रमाणे सरळच जाऊ. काय?
दुसरं म्हणजे या लेखांकात चित्रं वगैरे असतीलच असं नाही. असतील तर कमी असतील. नाहीतर आपली स्वत:ची स्टाईलछाप चित्रं वगैरे टाकतात बॉ! असा आणखी गोड न भासणारा इत्यादी गैरसमज!.. तरीही असो! अमृतसर!
दिल्लीच्या हजरत निजामुद्दिन (हे जरा धाडसानंच लिहितोय कारण सुरवाती सुरवातीला ह वरून जी सुरवात करायचो ती पहिल्या शब्दातली उरलेली तीन अक्षरं आणि पुढच्या शब्दातला नि गाळून थेट पुढेच जायचो. मग जो उच्चार व्हायचा तो चारचौघात होणं अप्रस्तुत. तोंडात मारल्यासारखं होतं हो. भाषा जीभेवरही चांगली खेळली पाहिजे असाही (तात्विक?) उपदेश मिळाला. तेव्हा कुठे हे लिहिणं जमलंय.)
तर हजरत निजामुद्दिन रेल्वेस्थानकावरून टॅक्सी करायची की रिक्षा? नक्की कशात लुटणार नाहीत किंवा कमी लुटतील हा तिढा महत्प्रयासानं सोडवून नवी दिल्ली रेल्वे स्थानकावर पोहोचणं मग तिथल्या  वेटिंगरूममधे जागा मिळवणं, राखणं, सामान राखणं- आपलं आणि क्वचित दुसर्‍याचंही- आणि पुढल्या गाडीची वाऽऽट पहात रहाणं असा स्वत:चाच पार ’गोदो’ करून घेतल्यावर दिल्ली-अमृतसर शताब्दीनं कब्जा घेतला. रेल्वेचे आभार मानावे असं वाटलं. सुंदर आणि प्रशस्त डबे, नाश्ताजेवणाची उत्तम आणि तत्पर सोय, नशीबाच्या साथीमुळे सहप्रवासीही जवळजवळ उत्तम. कुर्सीयान असूनही अमृतसरपर्यंतचा प्रवास छानच झाला. शीतल वातानुकुलतेची साथ होतीच. भल्यामोठ्या टिंटेड खिडक्यांच्या काचांमधून प्रदेशाचा फील :) इत्यादी घ्यायलाही सुरवात झाली. सोबतीला लुधियाना, जालंधर इत्यादी दरम्यानच्या स्थानविशेषांबद्दलची ध्वनिमुद्रित माहिती रेल्वेद्वारे प्रसारित केली जात होती. रेल्वेचा एकूण उपक्रम खरंच आवडला.
हो हो हो अजून अमृतसर बाय रोड- रस्तामार्गे अमृतसर बाकी आहे- लक्षात आहे माझ्या!
अमृतसरला म्हणजे अमृतसर रेल्वेस्थानकावर सर आले होते. प्रवासी कंपनीचे प्रतिनिधी (हे प्रतिनिधी म्हणणं म्हणजे खरंतर ठोकळेबद्ध. मला म्हणायचंय टूर एस्कॉर्ट, व्यवस्थापक असे सर्वेसर्वा) तर सर दोन होते. दोघांनी पटापटा सामान उचलायलाच सुरवात केली. दौरा संपेपर्यंत हे आणि त्यांचे असिस्टंट्स- सहाय्यक कुणाही प्रवाशाला त्याचं सामान उचलू देत नाहीत. त्यांचे जेवढे आभार मानावेत तेवढे थोडेच! मग टेंपो ट्रॅव्हलर. रस्ताप्रवास सुरू! रात्रीचे पावणेअकराबिकरा झाल्यामुळे काही स्पष्ट होत नव्हतं. बरं मात्र वाटत होतं. बघता बघता गाडी भल्यामोठ्या राष्ट्रीय महामार्गावर आली आणि शेतजमीनीसारख्या गवताळ जमिनीवर अंतराअंतराने बांधलेल्या टूमदार बंगल्यांकडे खडकाळ रस्त्यावरून खडखडत निघाली. हॉटेलवर पोचली.
दुसर्‍या दिवशीच्या नाश्त्याच्या वेळी हॉटेल मालकांची ओळख करून देण्यात आली. चाळीशीचे, उमदे पंजाबी गृहस्थ. हिंदी- इंग्रजी चक्कं पंजाबी ढंगाने न बोलणारे, उच्चशिक्षित. गेल्या चार पिढ्यांचा धंद्याचा इतिहास. हे वाट वाकडी करून वेगळ्या धंद्यात. बोलायला लागले. बोलणं मात्रं जरा अतिशयोक्तीपूर्ण (पंजाबी ढंगाचं?) जरा नाटकीय वळणं असलेलं.
ज्या राष्ट्रीय महामार्गावरून आत आलो तो महामार्ग म्हणजे अगदी पूर्वीचा शेर शाह सुरी मार्ग आणि त्यानंतरचा ग्रॅंड ट्रंक रोड आणि सध्याचा राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक १! त्याचा डौलही तसाच. प्रशस्त मार्गिका. ज्या ज्यावेळी आम्ही तिथून गेलो तेव्हा फारशी वर्दळ नाही. त्यामुळे सुसाट वेगानं पळणारी वहानं. पार अफगाणिस्तानातून इथे सुकामेवा इत्यादी येतो. भारत पाकिस्तान व्यापार या हमरस्त्यावरूनच चालतो. दिल्ली-लाहोर बससेवा इथूनच मार्गस्थ होते हे वेगळं सांगायला नको. आमचं हॉटेल अमृतसर शहरापासून ७ किलोमीटरवर आणि हॉटेलपासून वाघा बॉर्डर फक्त ३५ किलोमीटरवर. पाकिस्तान फक्त पाऊण तासावर! वाघा बॉर्डरमधलं वाघा पाकिस्तानातलं, अत्तारी आपल्याकडचं. या प्रशस्त मार्गिकांवरून दोन्ही देशांमधल्या रेषेपर्यंत जाताना बंगले इत्यादी मागे पडायला लागतात. सैनिकी वसाहतींद्वारे सैनिकी मालकीचा प्रदेश सुरू होतो. हळूहळू फक्त गवताळ पठार उरतं आणि मग भारताचं प्रवेशद्वार- खरं गेटवे ऑफ इंडिया- दिसायला लागतं. हॉटेलमालकानं तितक्यात तुमचं मुंबईचं ताज समोरचं गेटवे खरं गेटवे ऑफ इंडिया नव्हेच अशी पंजाबी चिमटावजा मल्लीनाथी केलीच.
नंतरचं रस्तामार्गे अमृतसर होतं शहरात सुवर्णमंदिर, जालियांवाला बागेकडे नेणारं. पहिल्याच प्रवासात या स्थळांवर पोहोचण्याचीच उत्सुकता जास्त होती. धाब्याची, नुसत्या विटांच्या भिंतींची आणि लांबलचक उंच कंपाऊडवॉल रचनेची एकसंध, कुलुपबंद व्हावीत अशी घरं ही या प्रदेशातली खसियत. खूपच वर जाणार्‍या तापमानापासून बचाव करण्यासाठी भिंतीना गिलावा- प्लॅस्टरिंग केलं जात नाही. पण गढीसारखी कुलुपबंदता ठळकपणे दिसणारी. त्याचं आणखीही काही कारण असेल?
ऑटोमोबाईल धंद्यासंदर्भातली दुकानं, गॅरेजेसही भरपूर. मुंबईत ग्रॅंटरोड वगैरे भागात सरदारजी आणि त्यांची ऑटोमोबाईलची  दुकानं दिसतात तशी अमृतसरमधेही दिसतात. स्वर्णमंदिराच्या- हरमिंदरसाहिबच्या स्थानमहात्म्यामुळे अकाली, निरंकारी अशा पंथांचे, वेगवेगळ्या पोषाख-पटक्यामुळे ओळखता येणारे सरदार भरपूर. आपण इतरच वेगळे आणि उठून दिसणारे इतके सरदार आजूबाजूला...
नंतरचा अमृतसरकडे येणार रस्ताप्रवास हा दौरा संपता संपतानाचा. मन थोडसं शांत, थोडी हूरहूर दौरा संपल्याची, आम्हाला टेन्शन- सांगितलेलं ’तात्काळ’ आरक्षण झालंय ते आजचं नव्हे उद्याचं. आणखी एक दिवस- कॉम्प्लीमेंटरी स्टे दिलेला असला तरी -कसा घालवायचा अशा मनस्थितीतलं.

अमृतसरकडे येताना लागणारं पठाणकोट. पठाणकोट हे मध्यवर्ती स्थान. पंजाब, हिमाचल आणि जम्मू काश्मीर अशी तीन राज्यं भेटण्याचं ठिकाण. नुरपूर, बटाला, धारिवाल (बहुदा माणिकचंद गुटख्याच्या मालकाचं गाव!) अशी मस्त गावं लागतात. गावातले छोटे रस्ते. त्यात तुंबणारं हटवादी ट्रॅफिक आणि ह्याच्या, त्याच्या नावाच्या हॅट्ट्या! :D भरपूर भाज्याफळं घेऊन बसलेले विक्रेते...
मग शेतं लागतात.. गव्हाची. पार क्षितिजापर्यंत पोचलेली. पिकून पिवळीजर्द झालेली. काही शेतांमधे समृद्ध पंजाबी शेतकर्‍यांनी कापणीयंत्र लावलेली. शेत कापून एका बाजूला पडलेलं, गव्हाच्या दाण्यांची रास दुसर्‍या बाजूला. जवळ गव्हांची पोती भरून तयार होत असलेली...

मग आणखी बरंच अंतर कापून आल्यावर लागणारी मंडई. गव्हाचं भलमोठं भांडार, कोठार; पोतीबंद! पोत्यांचा खच. त्यावर अलिकडे सुरू झालेल्या संध्याकाळच्या पावसाचं सावट. मंडईच्या प्रवेशद्वाराबाहेर खचाखच ओसंडून वहाणारी पोती भरलेले भलेमोठे ट्रक्स. रांगेत उभे राहून ताटकळणारे. प्रचंड गहू पिकलाय राज्यात. त्यादिवशीचा (२७ एप्रिल) भाव, टेंपोट्रॅवलरचा धाडसी चालक गुरनामनं सांगितलेला, १३५०/- रूपये क्विंटल! गाडीतल्या मध्यमवर्गीयांचा आपापल्या शहरातल्या गव्हाच्या भावाचा हिशोब चालू. परखडपणे सांगायचं तर सडून जावा इतका गहू पिकतो आणि तरी कित्त्येक पोटं उपाशी रहातात हे आपल्या देशाचं परंपरागत दुर्दैव. राजकारण्यांच्या खुर्च्या घट्टं. सडू दे काही होऊ दे! राजकारनी निवांत!  इथे मात्र असो! असं अजिबात म्हणणार नाही! नाही म्हणजे नाही!
शेवटचा दिवस. हॉटेलमालकानं त्याच्या नव्हे पण जवळच्या दुसर्‍या हॉटेलमधे केलेली सोय. प्रत्येक गोष्टं आपण विचारल्यावर कळत असते. समोरून काहीही स्पष्टं केलं जात नाही. हा जवळ जवळ नेहेमीचा अनुभव. सगळीचकडचा. काही विचारायला गेल्यावर कळतं की या हॉटेलात फक्त दुपारी एक वाजेपर्यंतचीच सोय. परतीची रेल्वे रात्री साडेनऊनंतरची. मग कॉम्प्लीमेंटरी स्टे, नाश्ता, जेवण याबरोबर कंपल्सरी दुपारी १ ते रात्री कमीतकमी ८ वाजेपर्यंत उघड्यावर! टाईमपास करणं भाग. मग? मग अमृतसर बाय रोड! दुसरं काय?
ठरवलेली ऑटो. तिचा मालक लखविंदर. तो जाड रस्सीला बांधलेली विटी ऑटोच्या सीटखाली खुपसतो. तो ऑटोचा स्टार्टर. रस्सी जोर लाऊन डोक्याच्यावर खेचल्यावर ऑटो घुर्रर घुर्रर्रर करत चालू होते. तसाच आवाज करत मार्गस्थ होते. तिचा वेग इतका की ती मार्गस्थ झालीए की जागेवरच घुरघुरतेय हे कळायला वेळ आणि संयम आवश्यक. संयम एकूणच आवश्यक. संयम नेम म्हणून पाळणार्‍याला संयम जास्तच आवश्यक! लखविंदरचा चेहेरा तो गप्प बसलेला असला की बोलक्या बाहुल्यांच्या खेळात असलेल्या सरदारजीसारखा. डिट्टो. बोलायला, हसायला लागला की नॉर्मल.
तो चारशे रूपयात आम्हाला अमृतसर फिरवणार आणि रात्री रेल्वेस्थानकावर सोडणार. अमृतसरमधे तो आम्हाला  तिथलं कपडा मार्केट- कतरा जैमेल सिंघ (Katra Jaimal Singh) आणि तिथला अल्फा वन मॉल इथे नेणार. आमच्या गृहमंत्री अजून मिणमिणती शॉपिंग आशा बाळगून. कतरा जैमेल सिंघवर त्याने सोडल्यावर आम्ही पायी फिरायला सुरवात केली. मार्केट म्हणावं तर मुंबईसारख्या शहराच्या तुलनेत दोन गल्ल्या क्रॉफर्ड मार्केटच्या. परिसर अगदी जुनाट लूक असलेला. शनिवार दुपार असूनही दुकानात गिर्‍हाईक नाही म्हणजे नाही. विशेष वैविध्य नाही. भावात फारशी तफावत नाही. मुख्य म्हणजे बार्गेनिंग जवळजवळ नाहीच. मग हरमिंदरसाहेब- स्वर्णमंदिराजवळ. तिथेही एका दुकानात आधी खरेदी केलेली तेवढच बरं दुकान- हॅट्टी. बाकी... इतर हॅट्ट्यांमधे बसलेले सरदार मालक मात्र समृद्ध अवस्थेतले आणि गिर्‍हाईकांची वानवा किंवा तेच वास्तव असेल. आपण बघताना सगळीकडे आपल्या शहराशी तुलना करणार...
त्यात पाऊस. मग भरपेट लस्सी आणि एक मोजडीजोड यावर समाधान.
अल्फा वन मॉल म्हणजे आत गेल्यावर मुंबई काय आणि अमरतसर काय? मॉलसंस्कृतीची आपल्याला आदत झालीए. आत गेल्यावर खरेदी करायचं बंधन नाही. चेकींग असलं तरी आत गेल्यावर हटकणारं कुणी नाही. उत्तम वातानुकूलन. आत प्रदर्शनीय असं सगळंच. सगळंच. त्यातही यातलं एक दालन वेगळं. जुन्या रचनेतल्या प्राचीन वस्तू, कपड्यांचं. किंमती फक्त बघायच्या... प्रदर्शनीयता कायम.
त्याच संकुलात मग तळघरात हायपरसिटी. आणखी एका बाजूला शॉपर्स स्टॉप असं सगळं. इथेही गिर्‍हाईक नाहीच. वेळ दुपारी तीन-चारची असेल म्हणून असेल. आपल्या शहरात तरी दिवसा कितपत गिर्‍हाईक मॉल्समधे...
असं हे रस्तामार्गे अमृतसर. शेवटचा प्रवास रेल्वेस्थानकाकडे. लखविंदर भलत्याच रस्त्याने नेतोय. पण बरं वाटतंय. लखविंदर पाच ते आठ हा वेळ कुठेतरी घालवून परत आलाय. त्याचे पैसे अजून देणं बाकी आहे. हॉटेलमालकानं दुपारी फक्त १ पर्यंतचा कॉम्प्लीमेंटरी स्टे, नाश्ता, जेवणच देणार असा जवळजवळ दम दिला होता. पण संध्याकाळी त्यानं चहा पाजलाय. त्यावर कळस म्हणजे रात्रीचं जेवण वेगवेगळ्या कागदी ड्ब्यांमधे पॅक करून दिलंय, त्याचे पैसे देऊ करूनही न घेता! दुपारी मालकीणबाईनं हक्कानं आईस्क्रिम खिलवलं होतंच. अशा सगळ्या पंजाबी बेसूमार आतिथ्याच्या कौतुकमय गोष्टी आमच्या डोक्यात आणि तोंडावर आहेत. हॉटेलमालकानं ’तात्काळ’ तिकीट आरक्षणाची झालेली चूक भरून काढलीय आणि आपलं, आपल्या धंद्याचं, आपल्या प्रांताचं गुडविल आमच्या मनात कायम राखलंय...
हे झालं रस्तामार्गे अमृतसर! अजून बरंच सांगायचं आहे दोस्तानो! हेही बरंच झालं म्हणा म्हणता म्हणता!
भेटत राहूच! :)                   
(या आधीच्या सिरसी, कर्नाटक दौर्‍याच्या पोस्ट्स इथे जरूर पहा!) 

नॉरबुलिंगका (Norbulingka)

नॉरबुलिंगका! काय आहे नॉरबुलिंगका? केवळ एक विचित्र शीर्षक द्यायचं म्हणून दिलंय नॉरबुलिंगका? नाही! अलिकडेच अमृतसर, धर्मशाला, डलहौसी असा दौरा झाला. अर्थातच स्थलदर्शन, रहाटगाडग्यापासून आराम इत्यादीसाठी. १८ एप्रिलला प्रस्थान आणि ३० एप्रिलच्या पहाटे परत. मग नेहेमीप्रमाणे ते सांगावं असं वाटलं. अमुक गाडी पकडून आधी इथे पोचलो. मुक्काम केला. ज्येवलो. झोपलो. सकाळी उठलो. स्थळदर्शनासाठी... असं दैनंदिनीवजा लिहावं असं वाटेना. मुळात होतं काय की कितीही झाली तरी अशी भेट ही धावती भेट होते. त्यात ती पर्यटनसंस्थेबरोबर केली तर आखीव रेखीव होते. तसं होण्यात काही न्यून आहे असं अजिबात नाही पण थोड्या कालावधीत अमुक एका प्रदेशाचा ’फील’- निश्चित अंदाज येत नाही. निश्चित अंदाज असा शब्द मुद्दाम वापरतोय कारण अमुक एका प्रदेशाबद्दल एक वेगळं मत तयार निश्चित होतं पण तेच अंतिम असं मानता येत नाही. दुसरी शक्यता अशा प्रदेशातून पायी भटकंती करण्याची. न ठरवता भ्रमण करण्याची. ती आळशीपणामुळे आणि अर्थातच अनेक व्यवहार्य कारणामुळे अजमावली जात नाही. तसं न करताही कधी कधी अचानक एक वेगळं स्थळ समोर येऊन उभं ठाकतं. भारून टाकतं. त्यात शिरल्यावर सगळं सगळं विसरून गुंग व्हायला होतं. मला वाटतं स्थळ उत्तम असल्याचं हे मुख्य परिमाण आहे. तर नॉरबुलिंगका... ’इथे आणखी एक मॉनेस्ट्री- बौद्धमठ आहे. खरं तर साईटसीईंगमधे अंतर्भूत नाही पण अधूनमधून वेळेच्या उपलब्धीनुसार पर्यटकांना आम्ही इथे आणत असतो’ असं आमच्याबरोबरचे दौरा व्यवस्थापक, मार्गदर्शक इत्यादी अनेक भूमिकांमधे लीलया आणि यशस्वी संचार करणारे म्हणाले तेव्हा आम्ही नुकताच नॉरबुलिंगका मधे प्रवेश केलेला होता...  आत शिरताना मार्गदर्शकाची वाक्य कानावर पडत होती आणि समोर चढत्या पातळीवरचं एक शिल्प दृगोचर होत होतं. चित्रपटातल्या एखाद्या झूमसारखं. होय, मला आशियाई चित्रपटात पाहिलेल्या थायलंड देशाच्या एका प्रवेशिकेची आठवण झाली. दगडांची नक्षी करत नेऊन एक एक पायरी तयार करत चढत जाणार्‍या पायर्‍या. त्या दगडांच्या सांध्यातून, पायर्‍यांच्या कोपर्‍याकोपर्‍यांतून रूजवलेली फुलझाडांची झुडपं. त्यावर फुललेली छोटी छोटी फुलं. दगडांच्या सांध्यांमधे मातीचंच लिंपण असावं. त्यामुळे त्या रचनेला एक भूतकालीन रम्यतेचं स्वरूप आलेलं... पुन्हा या सगळ्याला किनार होती पाण्याच्या ओहळाची. कृत्रिमरित्या खेळवलेला ओहोळ. ओहोळाचा खरं तर परिघ. मधेच तो ओहोळ एका डबक्यात सोडून दिलेला. छोटसं पण देखणं डबकं. त्यात नुकत्याच सुरू झालेल्या संध्याकाळच्या पावसामुळे आलेलं गढुळपण. त्यात दिसणारे सोडलेले मासे... सगळं रचलेलं तरीही त्यात नैसर्गिकपण आणलेली उत्स्फूर्तता. नैसर्गिक वेडेवाकडेपणा... मला पुन्हा तो थायलंडचा चित्रपट आठवू लागलेला. त्यात अशा पद्धतीच्या मठाचा आतला परिसर कॅमेर्‍यानं व्यवस्थित दाखवलेला... मी इथे वर पाहिलं. राजवाड्यासारखी रचना असलेला तो वाडा.. वाडाच म्हणालो मी मनात. मग भूतकाळातल्या माझ्या आजोळच्या वाड्यात, भोवतालात असलेल्या हौदावर, त्यातल्या गढूळ पाण्यातल्या माशांवर.. फिरून आलो. सगळं खूप जवळचं वाटायला लागलं... वारंवार लक्ष जायला लागलं सोन्याच्या मुलामा दिलेल्या त्या वाड्यावरच्या नक्षीकामावर..
वाड्याच्या जवळ गेलो. आतल्या मखमली लालभडक भिंती, मखमली लालभडक भलेमोठे- पूर्वीच्या वाड्यांना असत तसे दरवाजे.. त्यावरची सोन्याच्या मुलाम्याची नक्षी... आणि केंद्रभागात भला मोठा सोनेरी बुद्ध... अर्धपुतळा स्वरूपातला... उंचच उंच... इथली रचना थोडीशी चर्चच्या केंद्रस्थानी असते तशी. बुद्धापर्यंत पुन्हा पातळ्या. लाल रंगाचं आवरण घातलेल्या पायर्‍या. एका पायरीवर सद्य दलाई लामांचं छायाचित्र... खूपच छान वाटत होतं.. एखाद्या वातावरणाने आपल्याला आपल्या आठवणीतली चित्र दिसायला लागली तर ते वातावरण आणखीनच भावतं का?... असेल. पण बघत रहावं, इथून हलूच नये असं वाटणारं ते वातावरण... प्रसन्न करणारं...
काही धर्मस्थळं म्युझियमसारखी वाटतात तसं इथे वाटलं नाही. रचना केली आहे हे कळूनही नैसर्गिकतेचा प्रत्त्यय देणारं असं काही.. आपोआप पावलं रेंगाळली. शेजारी तिबेटियन डॉल्स म्युझियम आहे. तिथे चला. अशी सूचना आल्यावर उत्सुकतेने तिथेही डोकावलो.चीनमधे त्रास झालेल्या तिबेटी नागरिकांना भारताने आश्रय दिला. त्या तिबेटी नागरिकांनी धर्मशाला या हिमाचल प्रदेशातल्या भागात आपल्या संपूर्ण संस्कृतीचं दर्शन घडवणारी दालनं उघडली. त्यातलं हे एक. या बाहुल्यांच्या घरात तिबेट प्रांतातल्या वेगवेगळ्या जातींच्या, प्रजातींच्या, टोळ्यांच्या चालिरिती, त्यांच्यात साजरे होणारे समारंभ, त्यांची हत्त्यारे इत्यादींच्या देखण्या प्रतिकृती सादर केल्या आहेत. काचेच्या प्रकाशमान पेट्यात ठेवलेल्या गुहेसारख्या अंधार्‍या लांबलचक भुयारासारख्या सभागृहात या प्रतिकृती ठेवलेल्या आहेत. या बघायला विशेषत: वृद्ध तिबेटी पर्यटक येतात आणि भारावून पुन्हा पुन्हा हे बाहुल्यांचं घर न्याहाळत रहातात. त्यांच्या डोळ्यात किंचित पाणी आहे की काय असं त्या निर्माण केलेल्या गूढ अंधारात त्यांच्याकडे बघताना चाटून गेलं. आपल्या प्रदेशातून हाकललं जाणं. काही स्वरूपातलं स्थैर्य मिळणं आणि तरीही मातृभूमीपासून हिरावलं गेल्याचा सल. या ज्येष्ठ नागरिकांच्या देहेबोलीतून जाणवतो. वृद्धत्वाच्या परिमाणामुळे तो अधिकच गडद होत असावा.
इथल्या तिबेटी निर्वासितांना भारत सरकारनं खूप प्रमाणात सवलती दिल्या आहेत. क्वचित इतक्या की भोवतालचे भारतीय त्यानं नाराज होतात. तिबेटी निर्वासितांना मतदानाचा हक्क नाही. हे निर्वासित ’भटाला दिली ओसरी’ सारखे इथे रहातात. यांनी निर्मिलेल्या पुस्तकांमधे भारत सरकारबद्दलचा रोष वाईट पद्धतीनं बाहेर आलेला आहे. त्याना भारत सरकारही आपल्यावर अन्याय करतं आहे असं वाटतंय. अशी मतं इथे कानावर आली. चीन सरकारनं त्यांच्यावर अन्याय केलाच आहे. त्याचे फलक विशेषत: मॅकलोडगंज इथे दिसतात. मॅकलोडगंज इथे बौद्धमठ आहे. तो विशेष प्रसिद्ध आहे. या मठाजवळ सद्य दलाई लामांचं निवासस्थान आहे. तो दलाई लामांचा मठ म्हणून ओळखला जातो. परदेशी चलनातल्या भरपूर देणग्या मिळवणारा हा मठ आहे. मला स्वत:ला तो जास्त म्युझीयमसारखा वाटला. त्याविषयी पुन्हा कधीतरी...  
नॉरबुलिंगका संदर्भातली आणखी काही चित्रं!
पहिलं चित्र आहे फिरत्या दंडगोलांच्या रांगेचं. सोनेरी मुलामा असलेल्या दंडगोलांवरून हात फिरवत मंत्रसदृष्य जप करणं हा बौद्धमठात येणार्‍या भक्तांचा महत्वाचा उपचार. 
दुसरं चित्र आहे अंतर्गत सजावटीच्या नमुन्याचं.
तिसरं चित्र आहे मखमली, सोनेरी नक्षीकाम असलेल्या दरवाज्याचं.
चौथं चित्र आवाराचं आणि पाचवं आहे विशाल बुद्धाचं!

 

    (या आधीच्या सिरसी, कर्नाटक दौर्‍याच्या पोस्ट्स इथे जरूर पहा!)