नाटक आणि ब्लॅंक होणं…

नाटकाची तालिम करताना शब्दोच्चार कसे हवेत, हावभाव कसे हवेत हे मोठे प्रश्न नवोदितासमोर उभे रहातात.शब्दोच्चार स्वच्छ करणं- विशेषत: प, फ, म, भ ही अक्षरं नीट उच्चारणं आवश्यक आहे.जी अक्षरं, व्यंजनं, शब्दं एरवीच्या बोलण्यात हळूवारपणे उच्चारली जातात ती रंगमंचावरून प्रेक्षकांत नीट ऐकू जातील याची काळजी घेणं आवश्यक आहे.आवाज प्रेक्षागृहाच्या शेवटच्या रांगेपर्यंत ऐकू जाईल याचा सराव करणं आवश्यक आहे.चेहेरय़ावरचे भाव थोडे जास्त हवेत अर्थात तेही दोन-चार रांगांच्या पलिकडे दिसत नाहीत.जेश्चर्स- अर्थात हातवारे, मान, डोके यांच्या हालचाली ठळक हव्यात, त्या शेवटच्या रांगेतल्या प्रेक्षकाला जाणवू शकतील अश्या हव्यात आणि तरीही त्या खरय़ा वाटायला हव्यात.
असं सगळं थिअरी म्हणून जरूर मांडता येतं पण अनुभव असा आहे की नवोदितानं दिग्दर्शकाची जास्तीत जास्त मदत घेणं चांगलं.तुम्ही नाट्यविषयक प्रशिक्षण घेत असाल तर उत्तम.ह्या प्रशिक्षणामुळे तुमचा प्राथमिक तयारीचा खूपसा वेळ वाचतो आणि थेट भूमिकेच्या तयारीवर, तिच्या अभ्यासावर आणि ती अंगात मुरवून घेण्यावर भरपूर वेळ देता येतो.एकदा तुमची भूमिका तुम्हाला 'सापडली' की शब्दोच्चार, हावभाव, हालचाली ह्या त्या भूमिकेतूच येतात.त्या तश्या येणं ही सर्वात योग्य गोष्टं आहे.
तुम्ही रंगमंचावर कसे उभे रहाता.तुम्ही प्रेक्षागृहातल्या कानाकोपरय़ातल्या प्रेक्षकाला दिसता का? वळताना तुम्ही कसे वळता? या नवोदिताला तांत्रिकदृष्ट्या सतावणारय़ा महत्वाच्या गोष्टी असू शकतात.मग आमचे तालिममास्तर-दिग्दर्शक आमच्यावर ओरडायचे, “अरय़े लोक काय तुझं ××× बघायला जमणार आहेत?”
मी नवोदित होतो.प्रशिक्षण नव्हतं.दोन अंकी नाटकात महत्वाची भूमिका करत होतो.नाटक स्थानिक पातळीवर होणार होतं पण ते आमच्या गणेशोत्सवात होतंय याचं मला अप्रूप होतं.
नाटकात विज्ञान श्रेष्ठ की आपल्या आयुष्यात घडणारय़ा अतार्किक गोष्टी श्रेष्ठ असा एक झगडा थोर कलंदर प्रतिभेच्या कवी, कादंबरीकार, नाटककाराने मांडला होता.पांगळ्या झालेल्या मुलाला विज्ञानात बसतील त्याच उपायांनी बरं करायचं असं ठामपणे सांगणारय़ा मुलाच्या बापाच्या भूमिकेत मी होतो.हॉस्पिटलचा डीन, हॉस्पिटलमधल्याच एका दुर्धर रोग झालेल्या पेशंटला मुलाच्या आजोबांचा गेटअप देऊन मुलाला बरं करण्याचा निर्णय घेतो.डीनही खरं तर विज्ञानमार्गी पण एखाद्या लहान मुलाचं आयुष्य उभं करण्याचा उपाय कसलाही असो तो करायचाच या विचारांचा.बाप विज्ञानावर आदर्शवादी विश्वास ठेवणारा तर डीन प्रॅक्टीकल.तेव्हा असा आणखी एक उपसंघर्षही या नाटकात होता.
या नाटककाराची भाषा काही ठिकाणी चांगलीच अलंकारिक.ह्यावर आमच्या दिग्दर्शकाचं म्हणणं नाटककारानं लिहिलेली भाषा जड असेल, अलंकारिक असेल तर अशी वाक्य अत्यंत साधेपणानं बोलावीत.वाक्यातच बरंच काही असल्यावर ती शैलीदारपणे उच्चारणं हे अती होतं, भडक दिसतं, खोटं वाटतं.नाटक हे जरी सगळंच थोडं जास्त करून व्यक्त करायचं माध्यम असलं तरी ते वास्तव वाटलं पाहिजे, खोटं वाटता कामा नये.
“’र’ ला ’ट’ लक्षात ठेऊन, ’आणि’ नंतर ’पाणी’ आहे असं पाठ करून कधीही वाक्यं लक्षात ठेऊ नका!” दिग्दर्शक ओरडायचा.एका रिहर्सलला मला याचा चांगलाच अनुभव आला.नाटकातल्या क्लायमेक्स- परमोच्चबिंदू- असलेला प्रवेश होता.बाप, आजोबांचा गेटअप केलेल्या त्या रूग्णाकडून, आपल्या मुलासमोर, तो आजोबा नसून एक पेशंट आहे हे वदवून घेण्याच्या प्रयत्नात आहे.मुलाचा, हेच आपले आजोबा आहेत यावर ठाम विश्वास.मुलाचं वाक्यं होतं, “पण त्याना कुठे आहेत आजोबा, तुमच्यासारख्या पांढरय़ा पांढरय़ा मिश्या?” त्यावर मी, त्याचा बाप त्या आजोबारूपी रूग्णावर “याच्या या मिश्याऽऽ” असं ओरडत धाऊन जातो.एका रिहर्सलला तो मुलगा ’तुमच्या या पांढरय़ा पांढरय़ा मिश्या’ असं म्हणण्याऐवजी ’तुमच्या या पांढरय़ा मिश्या’ एवढंच म्हणाला.त्या गाळलेल्या एका ’पांढरय़ा’ या शब्दाने मी साफ ब्लॅंक झालो! मला पुढचं आठवेचना! नेहेमी व्यवस्थित होणारा सीन.मी विसरलो कसा याचंच इतरांना आश्चर्य वाटलं.मी साफ थांबलेला बघून इतरांनी प्रॉम्प्ट करायला सुरवात केली पण मी ढिम्म! भानावर यायलाच मला वेळ लागला.” हे काय रे?” असं दिग्दर्शकानं विचारल्यावर मला काही सांगताही येईना.घरी गेल्यावर, झोपेनं असहकार पुकारला.काय नक्की झालंय हे कळायला सकाळ उजाडली! “दुसरय़ाचं वाक्यं नीट ऐका! मग तुमचं बोला- प्रत्येकवेळी!” दिग्दर्शक सारखा सांगत होता तेही आठवत राहिलं.फायनल प्रयोगाला असं झालं तर! या विचाराने माझी झोप त्यानंतरही उडत राहिली.
फायनलच्या प्रयोगात माझं तसं काही झालं नाही पण नंतर प्रायोगिक, व्यावसायिक नाटकांच्या प्रयोगांत ह्या ’ब्लॅंक’ होण्यानं मला सतावलं.
एका सामाजिक समस्येवरच्या नाटकात संगीताचा तुकडा संपल्यावर नायिकेला मर्दानी हाळी देत मी रंगमंचावर प्रवेश केला आणि काय झालं कुणास ठाऊक? पुढे माझी वाक्यं काय आहेत ते मला आठवेचना.अशावेळी सहकलाकार काय प्रॉम्ट करतो, बॅकस्टेजकडून काय प्रॉम्ट केलं जातंय हेही डोक्यात घुसत नाही असा माझा अनुभव आहे.मग आठवत गेलं तरी सीनचा टेंपो पूर्णपणे ढूऽऽस्स! झालेला असतो.
त्याही आधी एका विनोदी नाटकाच्या कॉन्ट्रॅक्ट शोला एका रिहर्सल न दिलेल्या बुजुर्ग विनोदी नटानं पदरची वाक्यं बोलायला सुरवात केली आणि अस्मादिक पुढचं सगळं विसरले ते विसरलेच.बॅकस्टेजवरून ओरडून दिलं गेलेलं प्रॉम्टिंग प्रेक्षकात पोचलं असावं पण मी काही पुढे सरकलो नाही.शेवटी त्या बुजुर्गालाच आणखी काही पदरची वाक्यं बोलून मला यातून सोडवावं लागलं.एका व्यावसायिक नाटकाच्या प्रयोगाला एका प्रवेशाआधी बॅकस्टेजवाल्यानं सांगितलं, फोन वाजेलच असं सांगता येत नाही, तो वाजला असं समजून उचला आणि प्रयोग पुढे न्या.मी प्रवेश केला टेलिफोन वाजायची वेळ आली.तो चक्कं वाजला आणि मी ब्लॅंक! सहकलाकाराने पुढे ढकल्यावरच अश्यावेळी पुढे जाता आलं.बरय़ाच वेळा सहकलाकारालाही तुमचं पुढचं वाक्यं काय आहे ते आठवत असतंच असं नाही.प्रचंड गोऽऽची होत असते अश्यावेळी.
एका ’स्मार्ट’ व्यावसायिक नटाला तर म्हणे चक्कं माफी मागून पडदा पाडावा लागला होता- पुढचं काही म्हणता काही आठवत नाही म्हणून!